ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਵਿਜੇ ਦੌਹਾਨ

ਭਾਵੇਂ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਭਾਸ਼ਾਈ ਪੁਨਰਗਠਨ ਭਾਸ਼ਾਈ ਆਧਾਰਾਂ ਨਾਲ ਵਧ ਵਿਰਕ ਆਧਾਰਾਂ ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਪਰ ਤਾਂ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਗਣਰਾਜ ਵਿਚ ਇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜਨ ਅਤੇ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਜ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੱਤ ਬਣ ਗਈ ਹੈ । ਪੰਜਾਬੀ ਬੱਲੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਇਕ ਵੱਖਰੇ ਤਾਜ ਦਾ ਹੱਦ ਵਿਚ ਆਉਣਾ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਰਾਜ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਇਕ ਬੁਨਿਆਦੀ ਪ੍ਰੇਰਕ ਬਣਾਨਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਤਕ ਜੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਆਪੇ ਵਿਚ ਵੰਡੇ ਰਹੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਵਿਚ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਰਿਸਤਿਆਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਨੂੰ ਰਾਜ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਦਖਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ । ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਬਣਨ ਤਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਾਰਮਕ ਵਿਖੇੜਿਆਂ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤਕ ਹਿਤਾਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੰਬਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲੋਂ ਪਾੜ ਕੇ ਰਖਿਆ ਗਿਆ। 

ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਰਾਜ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਧਰਮ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਨਾਲ ਕਿਤੇ ਵਧੜੇ ਇਕਾਗਰਕਾਰੀ ਹਿੱਸਾ ਪਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਪਦਵੀ ਮਿਲ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਚਲਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ wim & fee for writown mer fear for ten a we ਰਾਜ ਦੀਆ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸੇਵਾਵਾ ਲਈ ਪਬਲਿਕ ਸਰਵਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰੀਖਿਆਵਾਂ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੰਬੰਧਤ ਜਤਨਾਂ ਦਾ ਇਕ ਸਿੱਟਾ ਇਹ ਨਿਕਤ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਵਲੋਂ ਨਿਰੋਲ ਧਾਰਮਕ ਆਧਾਰਾ ਤੇ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਘਟਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।ਨਿਰੋਲ ਧਾਰਮਕ ਪ੍ਰੇਰਨਾਵਾਂ ਅਧੀਨ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਵਿਚ ਵਸਦੇ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣਾ ਬੜਾ ਕਠਨ ਸੀ । ਪਰ ਰਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇਤੀ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਲੈਣ ਦੇਣ ਅਤੇ ਆਧਾ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਦਾ ਇਕ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਸਾਧਨ ਬਣ ਜਾਏਗੀ, ਇਸ ਗੱਲ ਵਿਚ ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਸ਼ਕ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦਾ। ਇਸ ਗੱਤ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਜਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੀ ਪਛਾਣ ਬਣਾਨ ਅਤੇ ਇਸ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪੱਧਰ ਉਤੇ ਪ੍ਰਭਟ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਜ ਵਿਚ ਕੇਂਦਰੀ ਰੇਲ ਨਿਭਾਉਣ ਦਾ ਅਫਸਰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਨੇ ਹੁਣ ਤਕ ਨਿਖੋਰੀ ਰਖਿਆ ਸੀ, ਭਾਸ਼ਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਸਾਡੀ ਧਰਮ-ਨਿਰਪੇਖ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਸਿੱਧ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ । ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾ ਦੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਏਕਤਾ ਦਾ ਕੋਈ ਸਥਿਰ ਆਧਾਰ ਇਸੇ ਲਈ ਹੁਣ ਤਕ ਉਤਪੰਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ ਕਿਉਂ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਇਸ ਕਾਰਜ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਮੱਧ-ਕਾਲ ਵਿਚ ਫਾਰਸੀ ਦਾ ਬੋਲ ਬਾਲਾ ਸੀ, ਜੋ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸ਼ਾਸਕ ਵਰਗ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਜਾਰਸੀ ਦਾ ਸਥਾਨ ਉਰਦੂ ਨੂੰ ਦਿਤਾ, ਜਿਸ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਸਤਿਆਚਾਰਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਚਲਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਸੁਭਾਵਿਕ ਸੀ ਕਿ ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਇਕ ਸੁਤਾਵਕ ਵਾਹਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣ ਸਕਦੀ । 

ਪਰ ਕੀ ਭਾਰਤੀ ਗਣਰਾਜ ਵਿਚ ਇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਬਲਦਾ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਹੋ ਜਾਣ ਅਤੇ ਇਸ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਣਾ ਦੇਣ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਭਾਵ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਾਵਕ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਏਕਤਾ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦੀ ਹੱਲ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ? ਸਪੋਜਟ ਹੈ ਕਿ ਉੱਤਰ ਨਹੀਂ ਵਿਚ ਹੀ ਮਿਲੇਗਾ । ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੁਨਰ-ਗਠਨ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾਦੀ ਆਧਾਰਾਂ ਨਾਥ’ ਵਧ ਮਹੰਰਤਾ ਵਿਰਕ ਆਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦੇਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਅੱਤ ਕਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਾਂਗੜਾ ਕੁੱਝ ਆਦਿ) ਜਾਂ ਬਾਹਰ ਰਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜੰਮੂ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਰੰਗਾ ਨਗਰ ਆਦਿ)। ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਕੰਈ ਬਹੁਤੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣੀ ਜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਲਈ ਔਖਿਆਈਆਂ ਪੈਦਾ ਨਾ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਕਿਉਂਕਿ ਦਿਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕਿਆ ਦੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸੰਪੂਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਬੇਦਖਲ ਕਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸੁਭਾਵਕ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਤਿਆਦਾਰ ਵਿਚੋਂ ਮੰਤਰ ਪੰਜਾਬੀ ਅੱਜ ਦੱਬਦੇ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਤਿਆਚਾਰਕ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬਲਦੇ ਲੋਕ ਧਰਮ ਦੇ ਲਿਹਜ਼ ਨਾਲ ਹਿੰਦੂ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਤਾਜ਼ਾ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਲੋਂ ਬੇਮੁਖ ਹੁੰਦੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਆਕਾਂਖਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਸੱਧਰਾਂ ਉਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵੰਚਿਤ ਰਹਿ ਜਾਣਗੇ । ਇਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਨਿਕਲੇਗਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਸਤਿਆਚਾਰ ਦੇ ਆਗਮੀ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਇਕ ਖਾਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਇਕ-ਰੰਗੀ ਵਧਦੀ ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਉਹ ਵਿਵਿਧਤਾ ਅਤੇ ਓਨ ਸੁਵੰਨਤਾ ਜਿਹੜੀ ਹੁਣ ਤਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਖਾਸੀਅਤ ਰਹੀ ਹੈ ਲੰਪ ਹੁੰਦੀ ਚਲੀ ਜਾਏਗੀ । ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਜੰਮੂ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਜਾਂ ਕਾਂਗਰਾ ਵਿਚ ਸਥਾਨਕ ਬੋਲੀ ਤੇ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸੁਰਜੀਤ ਰੱਖਣ ਦੇ ਗਰਨ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲੋਂ ਦੂਟ ਕੇ ਇਹ ਸਥਾਨਕ ਬੰਲੀਆਂ ਤੇ ਸਤਿਆ ਚਾਰ ਜੋ ਵਿਕਸਤ ਦੇ ਵੀ ਜਾਣ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲੋਂ ਇਕ ਵਖਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਡਿਗਰੀ ਘਾ ਨੂੰ ਜੋ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਮਿਲੀ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਇਕ ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। 

ਜਿਥੋਂ ਤਕ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ, ਇਸ ਦੀ ਪਵਾਟ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਪੇਂਡੂ ਵਿਦੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਜੱਟ ਸਿੱਖ ਮੰਭਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਧਦਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਕਈ ਕਾਰਨ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਬਹੁ-ਗਿਣਤੀ ਨੇ ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਹੇਠ ਪੰਜਾਬੀ ਬੱਲੀ ਨੂੰ ਘਟੋ ਘਟ ਬਾਵੁਕ ਤੋਰ ਤੇ, ਅਜੇ ਤਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ।  ਇਸ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੱਸੋਂ ਦਾ ਇਹ ਰਾਜਨੀਤਕ ਤੇ ਆਰਥਕ ਤੌਰ ਤੇ ਬੜਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ, ਵਿੱਦਿਅਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਵਧੇਰੇ ਵਿਕਸਤ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਆਧੁਨਿਕ ਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾਸ਼ੀਲ ਭਾਗ ਜਾਂ ਤਾਂ ਹੁਣ ਤਕ ਮੰਨਧਾਰੀ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਾਂ ਹਿੰਦੀ ਬੋਲੀ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨੇ ਅਜੇ ਤਕ ਸਹਿਜ ਸੁਭਾਵਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤ ਹੋਣਾ ਆਰੰਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਕ ਹੋਰ ਵਤੀ ਸਮੱਸਿਆ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪਛੜੀਆਂ ਤੇ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਵੀ ਇਕ ਬਹੁਤ ਤਕੜੀ ਵੱਸੋਂ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਕੋਈ ਵੀ ਲਿਖਤੀ ਭਾਰਾ ਅਜੇ ਤਕ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਪ੍ਰਗਟਾਉ ਦਾ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ ਬਣੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ 2 were form, યુલા કે ઉભંઈ રો અને ૩ર પરથી જણ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਰਤੀਮਾਨ ਹੋਣੀਆਂ ਆਰੰਡ ਨਹੀਂ ਹੋਈਆਂ। ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਜਿਉ ਜਿਉਂ ਸਿੱਖਿਆ ਦੁਆਰਾ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਧਦਾ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਵਿਚ ਨਿਰਖਤਰਾ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੀ ਜਾਵੇਗੀ ਤਿਉਂ ਤਿਉਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅਜਿਖਾਂ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਮੁੜ ਵੰਦਨਾ ਨੂੰ ਵੀ ਜਧਾਨ ਮਿਲਣੀ ਆਰੰਭ ਹੋਵੇਗੀ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਪੈਣਾ ਆਰੰਤ ਹੋਵੇਗਾ । ਸੁਭਾਵਕ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਐਸਾ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਸੈਕੂਲਰ ਤੱਤ ਧਾਰਮਕ ਤੱਤਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਤਾ ਧਾਰਨ ਕਰ ਜਾਣਰੀ । ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਾਪ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਤਿਆਚਾਰ ਉਤੇ ਪ੍ਰਤੀਖ ਦਿਸਣ ਲਗ ਪਵੇਗੀ । 

ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਲੰਗਾਂ ਦੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਤਾਦਕ ਦੋਸਰਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਨ ਲਈ ਜਿਥੇ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਕੁਝ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕਾਰਜ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਉਥੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਅਧੀਨ ‘ਮਾਸ-ਮੀਰੀਆਂ” ਸਾਧਨਾ ਵਿਚ ਅਜੇ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਢੰਗ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਧਨ ਵਿਭਾਗ ਦੀ ਨੀਤੀ ਜਾਂ ਹਵੀਈਏ ਦਾ ਸਾਵਲ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਜੇ ਤੱਕ ਇਸ ਤੱਖ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇਕ ਸਾਂਝੀ ਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਭਾਸ਼ਾ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਨੂੰ ਪਕੇਰਿਆ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਗਟਾਉ ਲਈ ਇਸੇ ਹੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਇਕ ਸਹਜ ਸੁਭਾਵਕ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਇਸ ਨੀਤੀ ਦੇ ਉਦਾਹਰਣ ਉਤਨੇ ਹੀ ਅਡਸੰਸਠਾਕ ਹਨ ਜਿਤਨੇ ਦਿਲਚਸਪ । 

ਰੇਡੀਉ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਮੂੰਹੋਂ ਬੋਲਿਆ ਤੇ ਕੰਨ ਦੁਆਰਾ ਸੁਣਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸ਼ਬਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਰਣ ਲਈ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਲਿਪੀ ਦਾ ਝਗੜਾ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਪਰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਅਜੇ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਕੋਈ ਵਖਰਾ ਨਿਵਕਲਾ ਸਟੇਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ। ਹੋਰ ਸਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਾਂ ਲਈ ਵਖਰੇ ਰੇਡੀਓ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹਨ, ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਐਨ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਸਥਾਪਤ ਸਟੇਸ਼ਨ ਜਲੰਧਰ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਇਕ ਚੌਕਣੀ ਸਦੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੇ ਸੰਤ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਪਿਛੋਂ ਤੱਕ ਵੀ, ਅਜੇ ਇਕ ਦੁ-ਬਾਬੀ ਰੇਡੀਓ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹੈ । ਬਹੁਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਇਕ ਵੀ ਐਸੀ ਪ੍ਰਵਾਣਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਜਿਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਨਿਵੇਕਲਾ ਰੇਡੀਓ ਸਟੇਸ਼ਨ ਨਾ ਹੋਵੇ ਸਿਵਾਏ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ । ਇਸ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਇਹ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਲੰਧਰ ਰੇਡੀਓ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਦੋਵੇਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨਿਰੋਲ ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਝਰਤਿਆ ਵਿਚ ਉਲਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ । ਇਉਂ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਿਰੋਲ ਇਕ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਤਾਜ਼ਾ ਹੀ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਬੰਦੀ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿਚ ਕੇਵਨ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਜਾਂ ਪੇਂਡੂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਅੰਸ਼ ਹੀ ਦਿਤੇ ਜਾਣ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਧਰਮਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ, ਇਸਲਾਮ ਜਾਂ ਈਸਾਈ ਧਰਮਾ ਦੀਆਂ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸੂਪਮ ਨਾਗਰਿਕ ਕਿਸਮ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ । ਇਉਂ ਲੋਕ ਸੰਪਰਕ ਦਾ ਇਕ ਬਹੁਤ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਾਧਨ ਅਜੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਇਕ ਸਾਂਝੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਇਕ ਸਾਂਬੀ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਨੂੰ ਉਸਾਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਧਾਰਮਕ ਵੰਡ ਨੂੰ ਸੁਰਜੀਤ ਰਖਣ ਅਤੇ ਸਥਿਰ ਬਣਾਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਵਿਰੁਧ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਮਾਣ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹਸਣ ਵਾਲੇ ਲੱਖਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਕੋਈ ਸ਼ਾਰਣ ਵੇਟ ਰੇਡੀਓ ਪ੍ਰਸਾਰਨ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ । ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇੰਗਲੈਂਡ, ਕੈਨੇਡਾ, ਅਫਰੀਕਾ, ਮਲਾਇਰੀਆ ਆਦਿ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਵਸੇ ਜਾਂ ਰਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸੁਤਾਵਿਕ ਸਤਿਆ ਚਾਰਕ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਆਪਣੀ ਜੁੰਮੇਵਾਰੀ ਪਛਾਣਨ ਤੋਂ ਕਾਸਿਰ ਹੈ। ਇਹ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬ, ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ, ਆਪਣੀ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਤੋਂ ਜੇ ਟੁੱਟ ਜਾਣ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿਚ ਕੀ ਹੈਰਾਨੀ ਹੈ। ਹੈਰਾਨੀ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਵਿਤਕਤਾ ਕਿਉਂ। ਇਹ ਹੀ ਹਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵੀ ਹੈ ਜੋ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਹਰਿਆਣਾ, ਜੰਮੂ ਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਹਿਮਾਚਲ, ਰਾਜਿਸਥਾਨ, ਉਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਵਸਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਅਨੇਕਾਂ ਮਿਸਾਲਾਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰੋਧੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਇਸ ਤੋਂ ਵੜਾ ਸਬੂਤ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ੧੯੫੭ ਤੋਂ ੧੯੬੧ ਦੀ ਮਰਦਮ ਸ਼ੁਮਾਰੀ ਵਿਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦੇਜ ਵੀ ਸਦੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਜੋਕਿ ਹੁਣ ਦਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਹੈ, ਦੇ ੬ਪ ਵੀ ਸਦੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਰ ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਲਿਖਟਾਈ ਹੈ, ਪਰ ਭਾਰਤੀ ਰੇਡੀਓ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਉਪਦੂ, ਸਿੱਧੀ, ਬਲੰਚੀ ਅਤੇ ਪਸਦੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਤਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਨਹੀਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਸਿਹੜੀ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਆਪਣਾ ਸੁਨੇਹਾ ਪਹੁੰਚਾਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕ-ਰਾਜੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਤਕੜਿਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਸੁਭਾਵਿਕ ਮਾਧਿਅਮ ਸਿਸ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਜਾਣਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਦੋਸਤੀ ਅਤੇ ਸਾਂਡੀ ਪੱA ਬਣਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਵੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਆਪਣੀ ਸੰਪਰਦਾਇਕਤਾ, ਪੱਖਪਾਤ ਦੇ ਦਬਾਉ ਹੇਠ ਇਸ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਯੰਗ ਸਥਾਨ ਦੇਣਾ ਤਾਂ ਕਿਤੇ ਰਿਹਾ, ਆਪਣੀ ਬਦੇਸ਼ੀ ਨੀਤੀ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਲਈ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਵਰਤਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ। 

ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਖੁਦਲਣ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਕੇਂਦਰੀ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਾ ਕਰਨ ਦੇਣ ਦੀ ਸੱਚੀ ਸਮਝੀ ਸਾਜਬ ਹੇਠ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਟੈਲੀਸ਼ਨ ਦਾ ਜਾਲ ਵਿਛਾਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਤਾਂ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਰੀਲੇ ਕੀਤੇ ਜਾਣਗੇ। ਪਹਿਲਾ ਵਿਤਕਰਾ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਬੰਬਦੀ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਨਗਰ ਤੋਂ ਤੋਂ ਮੌਲਿਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਣ, ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਿੱਲੀ ਤੇ ਰੀਲੇ ਕੀਤੇ ਜਾਣ । ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਖਤਰਨਾਕ ਗੱਲ ਇਕ ਹੋਰ ਹੈ। ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਤੀਲੇ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾ ਦਾ ਭਾਸ਼ਾਦੀ ਮਾਧਿਅਮ ਮੁਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹਿੰਦੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਅਤੇ ਇਉਂ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਕੁਦਲਣ ਦਾ ਸਮਾਨ ਪੌਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਮਾਸ-ਮੀਡੀਆ ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਕੇ ਫਿਲਮ ਚੰਡੀਓ ਤੇ ਟੈਲੀਵੀਯਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਇਕ ਜਾਤੀ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਸਤਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਮਲੀਆ ਮੇਟ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਣਗੇ ਤਾਂ ਕੀ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸੁਗੰਧ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਅਲੱਕਿਕਤਾ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰਖ ਸਕਣਗੇ । ਪਰ ਹੋਵੇਗਾ ਇਹ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਮਾਂ ਤੇ ਗਾਣਿਆਂ ਆਦਿ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਭਰਮਾ ਲਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਤੇ ਫਿਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿੱਠੀ ਪੱਤਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਇਹ ਸਿਧ ਕਰ ਦਿਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਤਾਂ ਮੰਗਦੇ ਹੀ ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਮਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਗਾਣਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਹਨ ਹਨ। 

ਇਹ ਤੋਖਲਾ ਕੋਈ ਬੇ-ਬੁਨਿਆਦ ਨਹੀਂ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਰੇਡੀਓ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਹਿੰਦੀ ਫ਼ਿਲਮੀ ਗਾਣਿਆਂ ਦਾ ਹੀ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਹਿਣ ਨੂੰ ਤਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ “ਬਾਲ ਵਾੜੀ” ਜਾਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ “ਤ੍ਰਿਜਣ” ਜਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ “ਯੁਵਕ ਬਾਣੀ” ਪੰਜਾਬੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹਨ। ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਅੱਧੇ ਤੋਂ ਵੀ ਵਧ ਸਮਾਂ ਦਿੰਦੀ ਨੂੰ ਅਤੇ ਫਿਰ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਲਗਪਗ ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਮੀ ਕੀਤਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਰੂਪ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਇਹ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਸਤੇ ਲੱਚਰ ਹਿੰਦੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੀ ਬਣੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਤੇ ਜੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਰੇਡੀਓ ਦੀ ਇਸ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਰਖਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਭਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਹੀ ਧਾਰਮਕ ਤੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਉਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਪੱਜਟ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਰੇਡੀਓ ਤੇ ਟੈਲੀਵੀਧਨ ਪਾਸੋਂ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਤਕ ਲਈ ਖ਼ਤਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ । ਚਾਹੀਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਭੇਡੀਓ, ਟੈਲੀਵੀਅਨ ਫਿਲਮ ਪ੍ਰੈੱਸ ਆਦਿ ਜਨਤਕ ਸੰਪਰਕ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਤੇ ਪੁਨਰ ਜਾਗਰਤੀ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ, ਪਰ ਹੋਇਆ ਇਸ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਬੋਲੀਆਂ ਅਤੇ ਸਤਿਆਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸੰ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਹੁਰੰਗੀ ਤੇ ਵਿਵਿਧਤਾ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਇਕ ਵੈਂਗਣੀ ਰੰਗ ਸਾਰਿਆਂ ਉਤੇ ਚੜ੍ਹ ਜਾਵੇ । ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਦੁਜਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਪੰਖਪਾਤ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਲੋੜ ਇਸ ਬੱਲ ਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਬੁਧੀਮਾਨ ਚੇਤੰਨ ਦੇ ਕੇ “ਮਾਸ-ਮੀਡੀਆ” ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਸਤਿਆਚਾਰ ਵਲ ਘਾਤਕ ਰਵੱਈਏ ਵਿਰੁਧ ਅੰਦੋਲਨ ਚਲਾਣ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦੇਣ ਕਿ ੳਹ ਪੰਜਾਬੀਸ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਦੇਵੇ । ਜੋ ਉਹ ਇਹ ਐਸਾ ਕਰਵਾ ਸਕਣ ਵਿਚ ਸਫਲ ਨਾ ਹੋਣ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ, ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਵਰਤਿਆ ਤੇ ਗੀਤਕਾਰਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕੋ ਇਕ ਰਸਤਾ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰੇਡੀਓ ਅਤੇ ਟੈਲੀਵੀਯਨ ਦਾ ਮੁਕੰਮਲ ਬਾਈਕਾਟ ਕਰ ਦੇਣ। 

ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਨੀਤੀ ਤੋਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਬੀ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਲਈ ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮੁਚਾ ਸਿੱਟਾ ਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਤੇ ਖੜਿਆ ਕਰਨਾ ਤੇ ਪੜਿਆ ਰਖਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ’ ਵਧ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਕੱਬਾ ਮਜ਼ਾਕ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਬਾਬਾਦੀ ਘਟਗਿਣਤੀਆਂ ਲਈ ਰੱਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸੁਰੱਖਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ: ਭਾਰਤ ਦੀ ਕਿਸੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਘਟ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਵਿਰੁਧ ਹਿੰਦੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ। ਭਾਵੇਂ ਪੰਜਾਬ ਇਕੋ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਗੈਰ ਹਿੰਦੀ ਰਾਜ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਹਿੰਦੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਵੇਂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਭਾਗ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਧੀਨ ਗੈਰ ਹਿੰਦੀ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਹਿੰਦੀ ਦੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਛੇਵੀਂ ਜਮਾਤ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦੀ ਹੈ, ਪਤ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹਿੰਦੀ ਦੀ ਲਾਜਮੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਦੇ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਚੌਥੀ ਜਮਾਤ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਰੱਖੀ ਗਈ ਹੈ, ਤਾਂ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਰਕਾਰ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਆੜ ਲੈ ਕੇ ਸਥਾਨਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਵੀ ਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਤੇ ਖੜਾ ਰਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਤਾਵ ਇਹ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵੀ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਹੋਣ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਵੀ ਰਾਜ ਤਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਨਾ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨੀ ਪਵੇ ਨਾ ਕੋਈ ਸਰਕਾਰੀ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਕਰਨਾ ਪਏ। ਇਸੇ ਤਸਵੀਰ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪਾਸਾ ਇਹ ਹੈ वि तिष्य से जिले ही ਤੀਜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪੜਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ। ਭਾਵ ਇਹ ਹੱਦਿਆ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਕੇ ਰਖਿਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਦਿਉਂ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਇਕੋ ਇਕ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਹੋਣ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੇ ਕੰਮ ਕਾਜ ਵਿਚ ਮਰਵੰਦ ਹੋਣ ਦਾ ਦਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਰੋੜੇ ਅਟਕਾਏ ਜਾਣ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵਸਦੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬੱਲੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਮੁਕੰਮਲ ਤੌਰ ਤੇ ਤਿਆਗਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਤੇ ਤੀਜੇ ਪਾਸੇ ਰੇਡੀਓ ਤੇ ਟੈਲੀਵੀਯਨ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਨਿਹੋਏ ਸਤਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਨਿਰੋਈਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਡੀ’ ਦੂਰ ਕਰ ਕੇ ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਮਾਂ ਆਦਿ, “ਕਿਰ ਕਲਚਰ” ਦੀ ਲਪੇਟ ਵਿਚ ਵਲੇਟ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਵਰਚ ਇਹ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਮਿੱਠੀ ਚਹਿਰ ਦੇ ਮਾਰੂ ਨਤੀਜਿਆਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂੰ ਕਰਾਉਣ ਜਿਹੜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਿਤਮ, ਰੇਡੀਓ, ਟੈਲੀਵੀਯਨ ਆਦਿ ਰਾਹੀਂ ਪਿਲਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਵਿਚ ਹਿੰਦੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਖੜਾ ਕਰਨ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਨਤੀਜਿਆਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਣ : ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜੀ ਰਖਣ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਰੁਧ ਵਿਤਕਰੇ ਭਰੀ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ ਰਖਣ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਨਤੀਜਾ ਤਾਂ ਇਹ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਕੰਮ ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਵੰਤੀ ਰਹੇਗੀ। ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਦੋਹਾਂ ਫਿਰਕਿਆਂ ਵਿਚ ਅਤ ਵਾਦੀ ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਅਨਸਰਾਂ ਨੂੰ ਬਹਿ ਮਿਲੇਗੀ । ਚਾਹੀਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਬੰਗਲਾ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਲਹਿਰ ਤੇ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਕੇਂਦਰੀ ਲੀਡਰਸਿਪ ਕੁਝ ਸਬਕ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੀ । ਬੰਗਲਾ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਸਬਕ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਾਤ ਦੀ ਸਥਾਨਕ ਜਾਬਾ ਤੇ ਕਲਚਰ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਦੀ ਨੀਤੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰਾਜ ਵਿਵਸਥਾ ਲਈ ਘਾਤਕ ਸਿੱਧ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਦੁਸਰਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਧਰਮ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸਬੰਧ ਇਲਾਕੇ ਨਾਲ ਹੈ। ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਉਤੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਹਿੰਦੂ ਹੱਟ ਦੇ ਨਾੜੇ ਹਿੰਦੀ ਰਾਸ਼ੀ ਬਣੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣ । ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਕਹਿ ਕੇ ਕੁਚਲਣ ਤੋਂ ਗੁਰੇਜ ਕਹਨ । ਅਤੇ ਇਸ ਕਾਰਜ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਇਹ ਬਰ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰੇ । ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇਸ ਕਿਲਸਿਲੇ ਵਿਚ ਮਜਬੂਰ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਸੰਕੇਤ ਉਤਨੇ ਕੁ ਜਖਰ ਵਲ ਹੈ ਜਿਹਨਾ ਹਰ ਰਾਜ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਸੁਹਾਰਕ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਮੀਰ ਹਿੰਦੀ ਵੀ ਤਾਂ ਅਜਿਹੇ ਜਬਰ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਪਾਸੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਸਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਨਵਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮਰਦਮ ਕੁਮਾਰੀ ਦੇ ਔਕੜੇ ਸਪੱਜਟ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਨਾ ਕੇਵਲ ਹਿੰਦੀ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਬਹੁ-ਗਿਣਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਹੀ ਹਰ ੧੦ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖਾਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਸਤਰਾ ਘਟਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਭਾਰਤ-ਸਤਰੀ ਡਾਕਟਰ ਰਾਹੁਲ ਸੰਕਰਤਾਯਨ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਗਣਰਾਜ ਦਾ ਵਿਧਾਨ ਅਪਣਾਦੇ ਜਾਣ ਸਮੇਂ ਅੱਜ ਤੋਂ ਤਕਰੀਬਨ ਚੌਬਾਦੀ ਸਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਤੇਮਲਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰ ਦਿਤਾ ਸੀ ਕਿ ਸਮਾਂ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਹਿੰਦੀ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਵੀ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣ ਦੀ ਲਹਿਰ ਉਠ ਪਲੇਵੇਗੀ। ਜੇ ਅੱਜ ਹਰ ਪਾਸੇ ਬਰਿਜ ਭਾਸ਼ਾ, ਰਾਜਸਥਾਨੀ, ਮੈਥਲੀ, ਭੋਜਪੁਰੀ ਆਦਿ ਬੋਲੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਡਮੀ ਲਈ ਪਰਵਾਨ ਕਰਾਉਣ, ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਵਾਉਣ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਸੂਬੇ ਬਣਾਨ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਉਠ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਹੀ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੀ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਹਿੰਦੀ ਵਲੋਂ ਉਪਰਾਮਤਾ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਕਈ ਕਾਰਨ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਜਾਣ ਦਾ ਇਥੇ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ । ਪਰ ਮੋਟੀ ਗੱਲ ਇਹ ਕਿ ਹਿੰਦੀ ਲੋਕ ਬਾਬਾ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਕੁਲੀਨ ਭਾਸ਼ਾ ਬਣਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਵੱਡਾ ਅਸਰ ਲੋਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਦਾ ਨਿਕਲ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸਮੱਸਿਆ ਦੀ ਰੂਸ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਨਿਰਮਾਣ ਦੀ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਕੋਈ ਭੁਲਣਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਰੂਸੀ ਰਾਜ ਸੰਘ ਵਿਚ ਰੂਸੀ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਾਲੇ ਮੰਡਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ੫੫ ਵੀ ਸਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹਿੰਦੀ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ੀ संज्ञ ही मिटली २५ ही मही है उप हीं ਰੂਸੀ ਰਾਜ ਸੰਘ ਵਿਚ ਰੂਸੀ ਕੰਮੀਅਤ ਬਾਕੀ ਸਭ ਕੰਮੀਅਤਾਂ ਨਾਲ ਵਧੇਰੇ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਆਰਥਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਦੇ ਸਤਿਆਚਾਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਕਿਤੇ ਵਧੇੜੇ ਉੱਨਤ ਵੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸੀ ਇਲਾਕੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧ ਪਛੜਿਆ ਹੋਇਆ ਇਲਾਕਾ ਹੈ । ਬੰਗਾਲ ਮਦਰਾਸ ਗੁਜਰਾਤ, ਕੇਰਲਾ, ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਵਰਗੇ ਤਟਵਰਤੀ ਰਾਜ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਰਗਾ ਸੀਮਾਂਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਨਾਲੋਂ ਆਰਥਕ ਤੇ ਸਤਿਆਚਾਕਰ ਤੌਰ ਤੇ ਕਿਤੇ ਵਧੇਰੇ ਉੱਨਤ ਹੈ । ਤੀਜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਿ ਰੂਸ ਵਿਚ ਰੂਸੀ ਲੋਕ ਦੂਜੀਆਂ ਕੌਮੀਅਤਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਉਨਤ ਸਨ, ਤਾਂ ਵੀ ਉਥੇ ਛੋਟੀਆਂ ਕੌਮੀਅਤਾਂ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਉਤੇ ਰੂਸੀ ਕੰਮੀਅਤ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਨੇਸਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਸਗੋਂ ਸਥਾਨਕ ਬੋਲੀਆ ਤੇ ਸਤਿਆਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਬਣਾਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਅਤੇ ਸਾਧਨ ਦਿੱਤੇ ਗਏ । ਇਸ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਕੌਮੀਅਤ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਦੁਜੀਆਂ ਕਮੀਅਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬੰਗਾਲੀ, ਤਾਮਲੀ ਕਰਲੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਆਦਿ ਨਾਲ ਈਰਖਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਲਈ ਤਤਪਰ ਰਹੀ ਹੋ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਜੇ ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹਿੰਦੀ ਦੀ ਥਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸੰਪਰਕ ਰਾਸ਼ਾ ਰਖਣ ਦੀ ਗੱਲ ਚਲ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਕੋਈ ਅਨੁਤਾਵਿਕ ਹੱਲ ਨਹੀਂ। 

ਸਚੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੀ ਸੰਕੀਰਣਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਾਰਤ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਤਿੰਨ ਕੰਮੀਅਤਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਰੁੱਧੀ ਵਤੀਰੇ ਕਾਰਨ ਦਿਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕੰਮੀਅਤਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਡਰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲਗ ਪਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਤਿਆਚਾਰਕ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਖ਼ਤਰਾ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਹੈ । ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੇ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁਖ ਪੱਖਾ ਤੋਂ ਇਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਪਰਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਆਪਣਾ ਹੋਲ ਨਿਤਾਣ ਤੋਂ’ ਸਕੰਦ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਪਹਿਲੀ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿ ਹਿੰਦੀ ਤਾਜਾ ਤਾਂ ਹੀ ਸੰਪਰਕ ਤਾਰਾ ਬਣ ਸਕਦੀ ਸੀ ਜੇ ਉਹ ਹਨ ਰਾਜ ਵਿਚ ਉਸ ਰਾਜ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਰਬ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟਰਾ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਮਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਦੀ। ਦੂਜਾ ਕਿ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਾਰੇ ਦੇਸ ਦੀਆਂ ਬਾਜਾਵਾਂ ਤੇ ਸਾਹਿਤਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਲੈਣ ਦੇਣ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਣਦੀ। ਕੇਵਲ ਤਾਂ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਪਿੱਠ ਪਿਛੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਇਸ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ। ਹੀ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਮਿਲ ਕੇ ਤਟ ਕੇ ਖਲੋ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪ੍ਰੋੜ੍ਹਤਾ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ । ਪਰ ਹੋਇਆ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੇ ਭਾਰਤ ਉਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲ ਜਿਸ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਨੂੰ ਇਕ ਬਨਾਵਣੀ ਏਕਤਾ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਦਿਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਹਿੰਦੀ ਭਾਗਾ ਉਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਜਿੱਤਣ ਵਿਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਉਪਰਲੇ ਸ਼ਾਸਕ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਨੇ ਪਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਲਈ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਉਪਰਲੇ ਸਾਜ ਵਰਗ ਅਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਮਧ-ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਟਨ ਦੀ ਠਾਣ ਲਈ । ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਕੇਂਦਰੀ ਹਾਕਮਾਂ, ਸੁਪਰੀਮ ਸੋਹਣ ਤੇ ਹਾਈਕੋਰਟਾਂ ਤੇ ਅੰਤਰ-ਭਾਰਤੀ ਕਾਰ ਵਿਹਾਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੋਵੇ । ਹਿੰਦੀ ਆਮ ਸ਼ਹਿਰੀ ਲੋਕਾਂ, ਫਿਲਮਾਂ, ਰੰਡੀਦੇ ਸਾਹਿਤ ਆਦਿ ਦੀ ਭਾਰਾ ਬਣੇ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਤਾਰਾਵਾਂ ਕੇਵਲ ਪੇਂਡੂ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਵਾਂ ਬਣਕੇ ਰਹਿ ਜਾਣ । ਕਿਉਂਕਿ ਹਿੰਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਵਿਚ ਘਟੀਆਪਨ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਦੀ ਮਾਰੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਆਪਣੇ ਫੈਲਾਉ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਬਾਕੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ । 

ਹਰ ਰਾਜ ਵਿਚ ਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਤੇ ਖੜਾ ਕਰਨ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਇਹ ਨਿਕਲਿਆ ਕਿ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ, ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜਾ ਵਿਚ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਉਚੀ ਤੋਂ ਉਚੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਇਕ ਇਕ ਭਾਰਾ ਬਣਨ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਅੜਿੱਕੇ ਪੈਦਾ ਕਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ । ਕੁਦਰਤੀ ਗੱਲ ਸੀ ਕਿ ਹਿੰਦੀ ਦੀ ਇਸ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਬਾਕੀ ਤਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਵਿਰੁਧ ਬੇ-ਪ੍ਰਤੀਤੀ ਦਾ ਜਜਬਾ ਪੈਦਾ ਹੈ ਜਾਂਦਾ । ਸੋਈ ਹੋਇਆ । ਸਵਰਗੀ ਸ੍ਰੀ ਰਾਜਗੋਪਾਲਾਚਾਰੀਆ ਜੋ ੧੯੫੭ ਤਕ ਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰ ਭਾਸ਼ਾ ਬਣਾਨ ਦੇ ਸਮਤਥਕ ਸਨ ਇਸੇ ਹੀ ਕਾਰਨ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਬਣ ਗਏ: ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਦਮਾਦੇ ਹੇਠ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਵਿਚ ਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਲਗਭਗ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ। ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿਰੁਧ ਤਕਰੀਬਨ ਇਹ ਜਿਹੇ ਤੋਖਲੇ ਹੋਰ ਰਾਜਾਂ ਦੀਆਂ ਤਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ । ਪਰੰਤੂ ਹੋਰ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਧੇਰੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਇਸ ਲਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਕ ਧੜਾ ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਪ੍ਰੇਰਨਾਵਾਂ ਉਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਭੇਖ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦਾ ਰੂਪ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। 

ਹਿੰਦੀ ਨੇ, ਗੁਪਤ ਤੇ ਪਰਗਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਥਾਨਕ ਧਾਵਾਂ ਦੀ ਅਹਿ- ਮੀਅਤ ਨੂੰ ਨਾ ਬਣਨ ਦੇਣ ਤੇ ਜਾਂ ਬਣੀ ਹੋਈ ਅਹਿਮੀਅਤ ਨੂੰ ਘਟਾਣ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਹਿੰਦੀ ਤੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਇਕ ਕਸ਼ਮਕਸ਼ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ । ਇਸ ਹੱਲ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਲਾਭ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਨਿਕਾਲਾ ਦਿਤੇ ਬਿਨਾ ਤਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਥਾਨਕ ਤਾਸ਼ਾਵਾਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਕਸਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ। ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅੰਗਰੇਜੀ ਨੂੰ ਕਦ ਕੇ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਗੁਲਾਮੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ । ਹਿੰਦੀ ਭਾਰਤਵਰਸ਼ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜੀ ਦੀ ਥਾਂ ਤਾਂ ਹੀ ਲੈ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜੇ ਉਹ ਮੁਕਤ ਮਨ ਨਾਲ ਹਰ ਰਾਜ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਉੱਚੇ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਦਰਜੇ ਤਕ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਸਿਖਿਆ ਦੀ ਭਬਾ ਉਸ ਰਾਜ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਬਣਨ ਦੀ ਖੁਲ੍ਹ ਦੇਵੇ । ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਹਿੰਦੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀਆਂ ਸਮਰਥਕ ਬਣੀਆਂ ਰਹਿਣਗੀਆਂ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਣਨ ਲਈ ਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਇਹ ਨੀਤੀ ਵੀ ਤਿਆਰਣੀ ਪਵੇਗੀ ਕਿ ਕੇਵਲ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਾਹਿੱਤ ਨੂੰ ਹੀ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਤਾਸ਼ਟਰੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ : ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇ । ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੂਜੇ ਸਾਹਿਤਾਂ ਨਾਲ ਨਾ-ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਵਰਤਾਉ ਵੀ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਰੁਧ ਬੇ-ਪ੍ਰਤੀਤੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਚਾਹੀਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ, ਤਿੰਨ ਤਿੰਨ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਸਾਹਿਤਕ ਐਕਸਚੇਂਜ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਣੇ। ਤਾਵ ਇਹ ਕਿ ਕੋਈ ਦੀ ਚੰਗੀ ਪੁਸਤਕ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਉਤਪੰਨ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਵੇਰਨ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋ ਕੇ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਜੀ ਅਸੀਂ ਦੇਜ ਦੀਆਂ ਦੁਜੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਤਰਕਾਲ ਹੋ ਸਕੇ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਹਿੰਦੀ ਭਾਪੀ ਲੋਕ, ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਦੂਜੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਦਭਾਵਨਾ ਤਾਂ ਹੀ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਹ ਹਿੰਦੀ ਰਾਸ਼ੀ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਦੂਜੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤਾਂ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਜਗਾਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਦੱਖਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ। ਐਸਾ ਹੈ ਸਕਣਾ ਨੇੜ ਭਵਿਖ ਵਿਚ ਤਾਂ ਸੰਭਵ ਪਰਤੀਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸਾਧਕ ਦੂਜੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਤੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਪੈਦਾ ਕਰਕੇ ਹਿੰਦੀ ਰਾਜਾ ਦੇ ਅਮਰਵੇਲ ਵਾਲੇ ਮਾਰੂ ਪਤਰਾਵ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦਾ ਹੀਲਾ ਕਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢਣ ਦੀ ਗੱਲ ਤੋਂ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਚਹ ਚਿੰਤਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਇਥੇ ਚੀਨ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਦੇਣੀ ਉਚਿਤ ਨਾ ਹੋਵੇ । ਚੀਨ ਵਿਚ ਇਨਕਲਾਬ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਇਕ ਦਿਨ ਵਿਚ ਚੀਨ ਦੇ ਸਿਖਿਆ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨੂੰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਬਾਬਜੂਦ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਵਿਚ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਕਰ ਲਈਆਂ। ਤਾਂ ਵੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਾਮਰਾਜ ਮੁਕਣ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਵੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦਾ ਸਾਮਰਾਜ ਬਣਿਆ ਰਹਿਣਾ ਸਮਝ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਭਾਰਤ ਵਰਸ਼ ਵਿਚ ਜੇ ਕੋਈ ਲੋਕ-ਬਖੀ ਸਿਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਬਣੇਗੀ ੳਸ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ ਦਿਤਾ ਜਾ ਸਕੇਗਾ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਿੱਖਿਆ, ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਉਤੇ ਕਾਬਜ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ । ਅਤੇ ਜਮਹੂਰੀ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਤਕਾਜ਼ਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਵਰਗ ਦੇ ਜੱਵੇ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਭਾਰਤ ਜਾਂ ਇਸ ਦੇ ਕਿਸੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਜਾਂ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੋਵੇ ਇਹ ਗੱਲ ਜਮਹੂਰੀ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਅਸੂਲਾਂ ਦੇ ਵਿਰਧ ਹੈ। ਹਾਂ, ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਇਕ ਬਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਤੋਰ ਤੇ ਪੜ੍ਹਾਦੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਸ ਸੂਰਤ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹੀ ਕਿਉਂ ? ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਘਟੇ ਘਟ ਰੂਸੀ ਚੀਨੀ ਫਰਾਂਸੀਸੀ, ਜਰਮਨੀ, ਸਪੇਨੀ, ਅਰਬੀ ਆਦਿ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਅਨ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । 

ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਇਹ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜੀ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਰਖਣਾ ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੁਆਰਾ ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਗਿਆਨ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਜੁੜਦਾ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਚ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਕੇਵਲ ਬਾਹਰੋਂ ਮਾਗਦੇ ਲਏ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਪਦਬ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਣਾ ਹੀ ਹੈ, ਨਵਾਂ ਗਿਆਨ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦਾ ਨਹੀਂ । ਇਹ ਸਾਰੀ ਸੋਚ ਜਿਹਨੀ ਗੁਲਾਮੀ ਦਾ ਪਤਾ ਦੇਂਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਣ ਪਿਛੋਂ ਵੀ ਅਜੇ ਤੱਕ ਸਾਰੇ ਉਪਰਲੇ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਦਿਮਾਗ ਉਤੇ ਛਾਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਦੇ ਗੱਲਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਮਰ ਲੈਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ । ਪਹਿਲੀ ਇਹ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਰਤ ਵਰਸ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦਾ ਹੀ ਮਾਧਿਅਮ ਨਹੀਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਹ ਤਾਜਾ ਪੱਛਮੀਕਰਨ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਤਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਬਣਾਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਅੰਨ੍ਹਾ ਪੱਛਮੀਕਰਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਚਾਹੀਦਾ । ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਇਹ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੱਤਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਗਿਆਨਕ ਯੁਗ ਵਿਚ ਲਿਜਾਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅੱਜ ਦੇ ਯੁਗ ਦੀਆਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਸੰਸਾਰਕ, ਵਿਗਿਆਨਕ ਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਤਾਸ਼ਾਵਾਂ ਬਣਾਨ ਨਾਲ ਹੀ ਨੇਪਰੇ ਰੜ੍ਹੇਗਾ । ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਪੱਛਮ ਦੀ ਕੰਡੀ ਨਕਲ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵਿਗਿਆਨ, ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬੰਧਿਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਉਸਾਰੀਆਂ ਜਾਣ । ਸੰਸਾਰਕ ਭਾਸ਼ਾ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਦਿਨ੍ਹਾਂ ਤਾਬਾਵਾਂ ਵਿਚ ਧਾਰਮਕ ਮਧ-ਕਾਲੀਨ ਅੰਧ-ਪੰਥੀ ਪਰੰਪਰਾ-ਪੂਜ ਤਾਕਤਾਂ ਲਹਿਰਾਂ ਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਤੇ ਸੰਸਾਰਕ ਗਿਆਨ, ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਮਹੱਤਤਾ ਦਿਤੀ ਜਾਵੇ। ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕਰਾ ਵਿਚ ਵਰਕ ਹੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪਰੰਪਰਾਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਤੇ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਅਧਿਆਤਮਕ ਦ੍ਰਿਸਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਵੇਖਣਾ ਸੀ । ਪਰ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁਗ ਵਿਚ ਧਰਮ ਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ’ ਵਾਚਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਬਾਬਾ ਤਾਂ ਹੀ ਆਧੁਨਿਕ ਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਬਣ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰੇਰਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੰਪੂਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਸੰਕੂਲਰ ਬਣਾ ਲਿਆ ਜਾਵੇ । 

ਪੰਜਾਬੀ ਰਾਜਾ ਤੇ ਸਤਿਆਚਾਰ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਨਿਰੇਲ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਹੀ ਪੰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਵਿਕ ਹੋਰ ਬੜਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵੀ ਹੈ । ਉਹ ਹੈ ਪੰਜਾਬੀ ਤਾਜ਼ਾ ਦਾ ਅੰਤਰ- ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਰੂਪ । ਪੰਜਾਬੀ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਹੀ ਬਣ ਗਈ ਸੀ ਜਦੋਂ ੧੫ ਅਗਸਤ ੧੯੪੭ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਵੇਗਿਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਪਰ ਦਸੰਬਰ, ੧੯੭੧ ਵਿਚ ਮੰਗਲਾ ਦੇਜ ਬਣਨ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਇਸ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਹੱਤਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਅੱਜ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਬਹੁ-ਗਿਣਤੀ ਭਾਵ ਵੇਚ ਣੀ ਸਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਤਾਸ਼ਾ ਹੈ; ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਡੀ ਜੰਮੀਅਤ ਹਨ। 

ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਜਾਬਾ ਤੇ ਕੰਮੀਅਤ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਆਗਮੀ ਲੋਕ-ਰਾਜੀ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਹੁਣ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਵੇ । ਅੱਜ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਰਗ ਵਿਚਾਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਰਸੇ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸਾਂਝੀ ਰਾਮ ਹੈ । ਇਸ ਰਾਸ ਨੂੰ ਜੇ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਰਤਿਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਦੋਹਾਂ ਪੰਜਾਬਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਤੇ ਲੋਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੀ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਛਾਣਿਆ ਤੋਂ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਤਾਬਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਰਸ਼ ਵਿਚਾਲੇ ਦੋਸਤੀ ਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਡਾ ਪੁਲ ਬਣ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸੰਗ ਨਾਲ ਵਾਚਣ ਲਗਿਆਂ ਸਾਥੀ ਵਿੱਚ-ਸੋਝੀ ਦੇ ਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਣ ਦਾ ਭਰ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਇਥੇ ਇਸ ਵਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਨਾ ਹੀ ਮੁਨਾਸਬ ਸਮਝਿਆ ਹੈ। 

ਅੰਤ ਵਿਚ ਮੈਂ ਇਹ ਹੀ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਅੱਜ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਜਿਹੜੇ ਮਸਲੇ ਦਰਪੇਸ਼ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਲ ਕਰਨ ਲਈ ਜਿਥੇ ਸਾਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਕੌਮੀਅਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਚਨ ਦੇ ਸੁਲਝਾਓ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਵਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰ ਕੇ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਵਿਵਸਥਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਉਥੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰੋਧੀ ਨੀਤੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਵਿਰੋਧੀ ਪੱਖਾ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰ ਕੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲੋਂ ਨਿਖੇੜਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸਮੇਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਲਈ ਵਰਤਣ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਏ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਸੋਚਣਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਪਰੰਪਰਾ- ਪੂਜ ਪੁਰਾਤਨਤਾਵਾਂਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਪੁਨਰ-ਜਾਗਰਤੀ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰ ਕੇ ਸੰਸਾਰਕ ਵਿਗਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਇਕ ਆਧੁਨਿਕ ਬੌਧਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ।  

ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ 

ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ 

ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਮੁੰਦਲਾ ਗੁਣ ਅਟੱਲ, ਅਰੋਕ ਤੇ ਅਥਾਹ ਵਹਿਣ ਹੈ। ਪੀਡੀਉ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਗਦੇ ਇਸ ਵਹਿਣ ਉਤੇ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਤੇ ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਤਿਆਚਾਹ ਗਤੀ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਠਹਿਰਾਉ ਦਾ ਨਹੀਂ । ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਚੰਡੀ ਸਤਿਆਚਾਰਾਂ ਵਿਚ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਦੜਪਨ ਤੇ ਰੂੜੀਵਾਦ ਨਹੀਂ । ਅਸਲ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਕੰਮ, ਜਾਤੀ ਜਾਂ ਸੰਸਥਾ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਨਵੇਂ ਤੇ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਵਾਨ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਮੌਤ ਮਿਧਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁਖ ਮਨੋਰਥ ਉੱਨਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ — ਆਰਥਕ ਵੀ ਤੇ ਆਤਮਕ ਵੀ। ਇਹ ਮੱਤ ਹੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । 

ਅਸਭਿਅ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸਭਿਅਤਾ ਵਲ ਸਫਰ ਦੇਸੇ ਸੱਚ ਦੀ ਪ੍ਰੜਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਆਦਿ-ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰ ਸਨ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਲੱਕ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਸੰਮਾ ਭਾਰੀ ਗੋਲੀਆਂ ਜਾਂ ਪੱਥਰਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦਾ ਹੰਤਲਾ । ਹੁਣ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉ ਲਈ ਬੰਦੂਕਾਂ ਹਨ ਤੇ ਪੱਥਰਾਂ ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਲਈ ਮਸ਼ੀਨਾ । ਅਜ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਜਿਸ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਉਹ ਵਿਸ਼ਵ ਜਥੇਬੰਦੀ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਰੂâਲਕ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸੀਮਾਵਾਂ ਵਿਸ਼ਵ-ਸਭਿਆਚਾਰ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ਵ-ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿਚ ਹੱਕਾਂ ਹਨ । ਕਈ ਵਾਰੀ ਇਹ ਰੋਕਾਂ ਬੰਤੀ ਤੇ ਧਰਮ ਵੀ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੰੜਨਾ ਬਹੁਤ ਜਰੂਰੀ ਹੈ । 

ਅਸਲੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਤਦ ਹੀ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਦ ਕਿਸੇ ਇਕ ਫਿਰਕੇ, ਧਰਮ ਤੇ ਸੰਪਰਦਾ ਦੇ ਬੰਦੇ ਦੂਜੇ ਧਰਮ, ਫਿਰਕ ਤੇ ਸੰਪਰਦਾ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨਾਲ ਘੁਲਰ ਮਿਲਣ ਦੇ ਯਤਨ ਕਰਨ। ਜੋ ਉਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਘਟ-ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸੁਭਾਅ ਨਾਲ ਸੁਮੇਲ ਕਰਾਉਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਨੂੰ ਖੇੜਾ ਬੇੜਾ ਪਿਛਾਂਹ ਹਟਣਾ ਜਾਂ ਅਗੇ ਵਧਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਅਜਿਹਾ ਕੀਤਿਆ ਜਿਹੜਾ ਮਿਸ਼ਰਤ ਸੁਭਾਅ ਜਨਮ ਲਵੇਗਾ ਉਸ ਨੂੰ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਅਪਣਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। 

ਪਰ ਸੁਭਾਵਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਤਿਆਚਾਰ ਨਾਲ ਹੀ ਮੋਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਮੋਹ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਨਿਵੇਕਲਾਪਨ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ‘ 

ਇਸ ਮੋਹ ਜਾਂ ਨਿਵੇਕਲੇਪਨ ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਪਰਕਾਰ ਦਾ ਤੈਅ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਭੇਅ ਪਰ-ਅਧੀਨ ਹੋਈ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੀ ਲੰਕਾਈ ਨੂੰ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਰੋਟੀ ਟੁੱਕ ਵਾਸਤੇ ਕਿਸੇ ਅਮੀਰ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਪਈ ਲਘੂ-ਗਿਣਤੀ ਵਾਲੀ ਵਲੋਂ ਨੂੰ ਵੀ। ਸ਼ਾਹਤਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਗਏ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੁਝ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰ ਕੇ ਹੀ ਹੋ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਬਾਹਰੀ ਦਿਖ ਕੇਕਾਉਣ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਦੀ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਰਹਿਤ ਆਦਿ ਉਤੇ ਵਧੇਰੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ਲਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਸਹਿਜਧਾਰੀ ਹੋਏ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਆਪਣੀ ਰਹਿਤ ਉਤੇ ਜ਼ੋਰ ਵੀ ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਹੈ। ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਹੀ ਮੋਹ ਕਿਸੇ ਕਾਮਰੇਤ ਦਾ ਵਤਾ ਕਾਰਖਾਨੇਦਾਰ ਬਣਨ ਪਿਛੋਂ ਸਮਾਜਵਾਦ ਪ੍ਰਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 

ਹੇਜ ਤੇ ਪਿਛਾ ਕਰਨ ਦੀ ਰੁਚੀ ਵੀ ਹੈ। ਇਹ ਰੁਚੀ ਦਿਮਾਗ ਦੀ ਥਾਂ ਦਿਲ ਦੀ ਉਪਜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਕਦੀ ਵਾਰੀ ਮੁਰਬਬੰਦੀ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਬਣੀਆਂ ਚੌੜੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਉਤੇ ਪਹਿਲੇ ਦੀਆਂ ਏਦੀਆਂ ਮੋਦੀਆਂ ਪਰੰਡੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਤੇ ਕਨਾਟ ਪਲੇਸ ਜਾਂ ਇੰਲੀਆ ਘੱਟ ਵਿਚ ਫੈਲਾਏ ਚਾਨਣ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਉਤੇ ਚਾਨਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਹਨੇਰਿਆਂ ਨਾਲ ਵੀ । ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਕਿਸੇ ਦੂਜੀ ਬੰਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਈ ਬਣਨ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਉਸ ਕਵੀ ਦੀ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੇਲੀ ਦੇ ਲੋਕ ਗੀਤਾ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਤੇ ਏਸ਼ੀਆ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉਨਤੀ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਮੰਡਪ ਦੀ ਥਾਂ ਹਰਿਆਣਾ ਦੀ ਆਦਿ ਕਾਤੀ ਮੰਤਰ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ । ਬਹੁਤ ਵਾਰੀ ਅਜਿਹਾ ਮੋਹ ਕੁਹਾੜੀ ਪਰਦਾਨ ਹੈ ਦੁਕੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਜਾਂ ਸੁਰਾਅ ਨਾਲ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਚੰਗਿਰਦੇ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਤਾਂ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਉਸ ਚੁਗਿਰਦੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹ ਪਰਵਾਨ ਨੇ ਦੂਜੀ ਹੋਵੇ । ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਕਈ ਵਾਰੀ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਉਲਾਰਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਮੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । 

ਕੁਝ ਵੀ ਹੋਵੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਉੱਨਤੀ ਤੇ ਨਸਲੀ ਮਿਸ਼ਰਣ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਤੇ ਨਿਖਾਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਧਾਵਿਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਰਹਿਣਾ ਇਸ ਹੱਨ ਦਾ ਕੰੜਾ ਸਬੂਤ ਹੈ ਕਿ ਕਿ ਜਿਥੇ ਜਿਥੇ ਵੀ ਬਹੁਤਾ ਮਿਸ਼੍ਰਣ ਹੋਇਆ ਹੈ ਉਥੋਂ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਬਲ ਵੀ ਆਇਆ ਹੈ ਤੇ ਦਮ ਵੀ । ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਤੱਕ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦਸੇਗੀ ਕਿ ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਪੈਂਤਾ ਮੁੱਕਦਾ ਜਾਵੇਗਾ ਚਾਨਣ ਵੀ ਘਟਦਾ ਜਾਵੇਗਾ । ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਕਿੰਨੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਲਾਣੂ ਰੋਸ਼ਨੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋ, ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਥੇ ਘੋਣ ਮੇਲ ਤੇ ਮਿਸ਼ਰਨ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਤੀਖਣ ਰਿਹਾ ਹੈ। 

ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਸਤਿਆਚਾਰ ਏਨੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਲੱਛਣ ਬਹੁ-ਅੰਗੀ ਤੇ ਬਹੁ-ਰੂਪੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸ਼ਬਦ ਤੇ ਕੀਮਤਾਂ ਏਨੀਆਂ ਘੁਲ ਮਿਲ ਚੁਕੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁਹਾਂਦਰਾ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। 

ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲਿਆਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਦਲੇਰੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦਿਤੀ ਮਰੇਂ “ਖਾਧਾ ਪੀਤਾ ਲਾਹੇ ਦਾ ਤੇ ਰਹਿੰਦਾ ਅਹਿਮਦ ਸਾਰੇ ਦਾ” ਵਾਲਾ ਜੀਵਨ ਸਿਧਾਂਤ ਵੀ ਦਿਤਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਉਦਾਰਤਾ ਤੇ ਖੁਲ੍ਹ ਦਿਲੀ ਦਾ ਵੀ ਸੋਮਾ ਹੈ। ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭੁੱਲ ਹੋਵੇ ਸਹੀ ਉਹ ਕਦੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਖਾਬੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਨਾਂਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਇਹ ਉਹ ਆਪਣਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜੰਮੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਜਮਾਂਦਰੂ ਫਰਜ਼ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਨਸਲੀ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਆਤਮਕ ਬੰਦ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਉਸਾਰਿਆ ਦਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਵੀ ਚੰਗੀ ਝੀਲ ਝੱਲ ਤੇ ਨੈਣ ਨਕਸ਼ ਦਿਤੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਏਸੇ ਸ਼ਕਤੀ ਤੇ ਸੁਹਜ ਵਿਚੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਸਾਹਿਤ, ਲੋਕ-ਪੁਰਾਣਾਂ, ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਤੇ ਲੋਕ-ਨਾਚਾਂ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ ਹੈ । ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਡਾ ਗੁਣ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਨਿਹਫਲ ਤੇ ਖੁਲ੍ਹੇ ਬਲ੍ਹੇ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਬੀੜੇ ਜਿਹੇ ਖਰਵੇ ਜ਼ਰੂਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਘਾਟ ਵੀ ਵਿੱਦਿਆ ਦੇ ਚਾਨਣ ਨਾਲ ਦੂਰ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ।  

ਉਦਾਰਤਾ, ਮਹਿਮਾਨਨਿਵਾਜ਼ੀ ਤੇ ਆਉਭਗਤ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚ ਆਈ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਤੇ ਸਮੇਂ ਸਥਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦਲਣ ਦੀ ਲਚਕ ਵੀ ਏਸੇ ਉੱਥਲ ਪੁਥਲ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹਨ । ਵਡੀ ਤੋਂ ਵਰੀ ਹਿਲ- ਜੁਲ ਵੀ ਨਿਰਾਸ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੰਦੀ । ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਉਖੜੇ ਪੰਜਾਬੀ ਤਾਂ ਰੋਕ ਤੋਂ ਰਾਜੇ ਬਣ ਗਏ ਹਨ ਤੇ ਬੰਗਾਲੀ ਰਾਜਿਆਂ ਤੋਂ ਰੰਕ । ਹਾਂ ਦੇਸ਼ ਪੱਖ ਤੋਂ ਸਿੱਧੀ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰ ਸਕੇ ਹਨ, ਉਹ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਏਸ ਲਈ ਕਿ ਉਹ ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਅੰਗ ਠਹੇ ਹਨ । 

ਪੰਜਾਬ ਕਿਰਸਾਣੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਖੰਡ ਰਿਹਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਮਾਲਗੀ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਵਿਚੋਂ ਹਉਮੇ ਅਣਪ ਤੇ ਮਾਣ ਆਏ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਦੂਜੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਉਤੇ ਨਿਹਤਰ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚਾਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਆਦਰ । ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਸੀ ਕਿ ਦੇਖੋ ਵਤ ਰਾਤ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਕਦੀ ਏਨੀ ਗੰਭੀਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਜਿੰਨੀ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਰਹੀ ਹੈ । 

ਉਂਜ ਵੀ ਖੇਤੀ ਦੇ ਮੌਸਮ ਉਤੇ ਨਿਰਤਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸਾਲ ਦਾ ਚੌਖਾ ਸਮਾਂ ਵਿਹਲ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਹਲੜ ਬਣਨ ਦੀ ਖਾਂ ਇਹ ਸਮਾਂ ਤਨ ਤੇ ਮਨ ਨੂੰ ਤਕੜਿਆਂ ਕਰਨ ਵਲ ਲਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਘੱਲ, ਕਬੱਤੀ ਸੌਂਦੀ ਰੱਸਾ ਤੇ ਖੇਡਾਂ ਆਦਿ ਮੈਦਾਨੀ ਖੇਡਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੇਲਿਆਂ ਦਾ ਮੁਖੀ ਅੰਗ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਮੇਲੇ ਹੋਲੀ ਹੋਲੀ ਧਾਤਮਕ ਰੰਗਤ ਕਰਦੇ ਗਏ ਤੇ ਹੁਣ ਕਿਰਸਾਣ ਮੌਲਿਆਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਗਿੱਧਾ, ਭੰਗੜਾ, ਬਿਜਲ ਸੰਮੀ ਤੇ ਝੁੰਮਰ ਆਦਿ ਨਾਚ ਵੀ ਇਸੇ ਧੜਕਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰੂਹ ਹਨ। ਵਿਸਾਖੀ, ਇਕਾਦਸ਼ੀ, ਡੀਆਂ, ਪੁੰਨਿਆ, ਗੁਗਾ ਸ਼ਰਾਧ ਦਸਹਿਰਾ, ਲੋਹੜੀ, ਮਾਘੀ, ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ, ਰੈਲੀ, ਕਰਵਾ ਚੌਥ, ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਆਹਰ ਲਗੇ ਰਹਿਣ ਲਈ, ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੇਕਾਂ ਤਿਉਹਾਰ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਤੀ ਤੰਬਾ उका रथी, बाबा जी सुबह भी ਛਿਕੜੀ ਤੇ ਚੀਕੇ ਚੀਚ ਘਚੌਲੀਆਂ ਫੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਆਮ ਖੇਡਾਂ ਸਨ। ਜੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਇਹ ਲੱਖਣ ਮਿਟ ਵੀ ਰਹੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਲੰਡ ਨਹੀਂ । ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਤਰਤੀਬ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ।  

ਖੇਤੀ ਦੇ ਮਸ਼ੀਨੀ ਹੋ ਜਾਣ ਨਾਲ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਨਕਸ਼ਾ ਬਦਲਣਾ ਕੁਦਰਤੀ ਹੈ। ਪਹਿਲੇ ਪਿੰਡ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਸੰਮਿਆ ਤੇ ਬਾਹਰਲੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦੇ ਕਰ ਕਾਰਨ ਰੱਤ ਤੇ ਬਰੋਂ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਹੁਣ ਚੱਪੇ ਚੱਪੇ ਉਤੇ ਬੰਬੀਆਂ ਲਗਣ ਨਾਲ ਥਾਂ ਥਾਂ ਵਜੋਂ ਹੋ ਗਦੀ ਹੈ । ਅੱਜ ਦਾ ਸਮਾਜਕ ਬਾਬਾ ਆਤਮ ਨਿਰਭਰ ਹੋਣ ਦੀ ਥਾਂ ਪਰ-ਨਿਰਤਰਤਾ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ ਜਾਂ ਗ਼ੈਰ-ਪੰਜਾਬੀ ਦੂਰ ਦੇ ਚੰਗਰਦੇ ਉਤੇ ਵੀ ਓਨਾ ਹੀ ਨਿਰਭਰ ਜਿੰਨਾ ਆਪਣੇ ਉੱਤੇ । ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਕਿਸੇ ਅਵੱਗਿਆ ਕਾਰਨ ਹੁੱਕਾ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਹੁੱਕਾ ਪਾਣੀ ਤੇਰੀ ਚੰਨਾ ਹੈ। 

ਉਂਜ ਵੀ ਪਹਾਣੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਨਵੀਆਂ ਲਈ ਥਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਅੱਜ ਰੰਗੜਾ ਤੇ ਗਿੱਧਾ ਵਿਚ ਨਵੇਂ ਕਦਮ ਆ ਗਏ ਹਨ। ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਾਂ ਨਾਲ ਸਕੂਲਾਂ ਦੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ਤਿੰਨ ਹਨ ਤੇ ਸਕੂਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਤੇ ਉੱਨਤ । ਫੁਟਬਾਲਾਂ ਤੇ ਘੰਤਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਤਰਿਕਣ ਜਾਂ ਹਫੜਲ ਦੇਸਾਂ ਲੈ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਵਕੇ ਸ਼ਹਿਰਾ ਦੀਆ ਕਲੱਬਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਇਦ ਸਿੱਧੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਹੀ ਪਿੱਦੇ ਹਨ । ਜੰਗਲੀ ਪ੍ਰਥਾ ਬਰਨ ਰਹੀ ਹੈ । ਹੁਣ ਵਿਆਹ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋਣ ਲਈ ਹੀ ਹਕਾਰੀ ਦੇ ਤਮਣੇ ਨਾਲੋਂ ਬੁੱਧੀ ਜਾਂ ਬਹਾਦਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਤ ਗੱਲਾਂ ਖੁਸ਼ੀ ਵਲੀਆਂ ਹਨ ਗਮੀ ਵਾਲੀਆਂ ਨਹੀਂ । 

ਕੋਈ ਵੀ ਉੱਨਤੀ ਕਰ ਰਹੀ ਕੰਮ ਆਪਣੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਜੱਟਾ ਮਾਰ ਕੇ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੀ। ਜੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਵਿਚ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ਤੇ ਮੇਲ ਜੋਲ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਂਤ ਆਪੇ ਦੀ ਸਕੂਲ ਲੈਣਕੇ । ਜੋ ਕਿਧਰੇ ਕੋਈ ਅਪਨਾਉਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣ ਵਿਚ ਵੀ ਕੋਈ ਹਰਜ ਨਹੀਂ। 

ਜੇ ਸੱਦ ਪੂਰੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਗੋਲਕ ਰੂਪ ਰੱਖਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਥ ਸਕਿਆ। ਬੀ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੇ ਗੁਣ ਸਪਤ ਸਿੱਧੂ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਗੁਣ ਨਹੀਂ ਜਿਸ ਦਾ ਖੇਤਰ ਜਿਹਲਮ, ਚਨਾਬ, ਰਾਵੀ, ਬਿਆਸ ਤੇ ਸਤਲੁਧ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਹੋਣ ਦੀ ਥਾਂ ਸਿੱਧ ਅਤੇ ਜਮਨਾ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਜੇ ਉਯੁਕਤ ਗੁਣ ਸਪਤ ਸਿੰਧੂ ਦੀ ਸਮੁੰਦੀ ਵਸੋਂ ਦੇ ਹਨ ਫੇਰ ਅਸੀਂ ਹਰਿਆਣੇ ਦੇ ਜਾਟ, ਹਿਮਾਚਲ ਦੇ ਗੁਜਰ, ਜੰਮੂ ਦੇ ਡੰਗਰੇ ਤੇ ਬੇਘਰੇ ਸਿੱਧੀਆਂ ਨੂੰ ਏਜ ਸੂਚੀ ਵਿਚੋਂ ਕਿਵੇਂ ਕਦ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਏਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਵੀ ਨਾਲ ਹੀ ਤੁਰਨਾ ਚਾਹੁਣਗੇ । 

ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਰੂਪ ਰੇਖਾ ਕੁਝ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਬਣ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਰੂਪ ਨਹੀਂ ਬਣ ਰਿਹਾ । ਅੱਜ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਉਜ ਗੁਆਚੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵਾਂਗ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਸੇ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟ ਚੁਕਿਆ ਹੋਵੇ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਵਿਰਕੂ ਰੁਚੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਅਚੇਤ ਹੀ ਦੇਸ ਧਰਤੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਗਈ ਹੈ। ਬੀ ਹਿੰਦੂ ਕੀ ਸਿੱਖ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਨਵੇਂ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਚੰਗਿਰਦੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ । ਦੋਸ ਪੱਖੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦੀ ਪੰਜਾਲੀ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤਾ ਵਖਰਾ ਨਹੀਂ ! ਨਾ ਏਧਰ ਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਨਾ ਓਧੜ ਦਾ । ਮੰਗਲਾ ਦੇਦ ਬਣਨ ਨਾਲ ਦੋਹਾਂ ਬੰਗਾਲਾ ਨੂੰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਕੋਲੋਂ ਜਿਹੜਾ ਲਾਤ ਹੋਵੇੜਾ ਉਸ ਦੀ ਆਸ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਕੋਲੀ ਵੀ ਰੱਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਇਸ ਵਿਚ ਕਿਹੜੀ ਧਿਰ ਕੀ ਖੱਟਦੀ ਤੇ ਵੀ ਗੁਆਉਂਦੀ ਹੈ ਇਹ ਸਮਾਂ ਹੀ ਦੱਸ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਮੇਰੀ ਜਾਚੇ ਤਾਂ ਦੇਹਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਦੋਹਾਂ ਬੰਗਾਲਾਂ ਦਾ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਰਾਜਣੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਬੋਲੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆਉਣਾ ਕੁਦਰਤੀ ਵੀ ਹੈ ਤੇ पंख थी। 

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਸੇ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟੇ ਹੋਣ ਦਾ ਇਕ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦਾ ਸਿੱਖੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੋਣਾ ਵੀ ਹੈ। ਅਜੋਕਾ ਪੰਜਾਬ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਪੰਜਾਬ ਹੀ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ । ਤੇ ਸਧਾਰਨ ਸਿੱਖ ਲਈ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਉਮਰ ਪੰਜ ਸੇ ਵਰੇ ਤੋਂ ਵਧ ਨਹੀਂ । ਚਾਨਣ ਹੀ ਪਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਆਇਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਅੰਧਕਾਰ ਹੀ ਜੀ । ਸਧਾਰਨ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਨਾ ਰਾਵਣ ਦੇ ਔੜਣਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵਾਸਤਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਰਾਮਚੰਦਰ ਦੀ ਚੰਗਿਆਈ ਨਾਲ । ਉਸ ਲਦੀ ਕਦੀ ਕੋਈ ਦੇਵਤਾ ਤਿਨਿਆ ਨਹੀਂ ਤੇ ਨਾਂ ਹੀ ਕਿਸੇ ਦਰੱਖਦੀ ਦੇ ਕਦੀ ਚੀਰ ਹਰਨ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਸ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਸੰਮੇਂ ਹੀ ਦੇ ਉਸ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣੇ ਹਨ। ਸ਼ਾਇਦ ਏਸ ਅਗਾਂਹ ਵਧੂ ਪੰਜਾਬੀ ਲਈ ਵੀ ਰਾਜਾ ਰਸਾਲੂ ਦਾ ਖੂਹ, ਪੂਰਨ ਦਾ ਟਿੱਲਾ, ਦੁੱਲੇ ਦੀ ਵਾਨ, ਹੀਰ ਦਾ ਬੇਲਾ, ਸੋਹਣੀ ਦੀ ਭਨਾਂ ਨਾਨਕ ਦਾ ਪੰਜਾ, ਫਰੀਦ ਦਾ ਪਾਕਪਟਨ, ਮਿਰਜ਼ੇ ਦਾ ਦਾਨਾਬਾਦ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਮਾਧ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਤੇ ਸੂਫੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਵਧੇਰੇ ਅਰਥ ਰਖਦੇ ਹਨ ਤੇ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਨੈਣਾ ਦੇਵੀ, ਬਦਰੀਨਾਥ, ਪਿਆਸਾ, ਪਾਣੀਪਤ, ਕੁਰੂਕਦੋਸਤ ਤੇ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀ ਚੰਡੀ ਨਹੀਂ । ਉਸ ਨੂੰ ਵਾਡਿਓਂ ਪਾਰ ਦੀ ਓਸ ਸਭਿਅਤਾਂ ਨਾਲ ਤਾਂ ਮੋਹ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲੋਂ ਉਹ ਟੁੱਟ ਦੁਕਾ ਹੈ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਓਸ ਸਭਿਅਤਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜਿਥੋਂ ਦੇ ਉਹ ਤੇ ਮੰਨ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ । ਲਗ ਪਗ ਏਨੀ ਕੁ ਹੀ ਉਮਰ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬੱਲੀ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਮਿੱਧੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਉਸ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਗੁਰਬਾਣੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸੂਫੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਾਫ਼ੀਆਂ ਕਿੱਸਾਕਾਰਾਂ ਦੇ ਕਿੱਸਿਆ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹਦੇ ਲਈ ਦੋਦਾਂ ਜਾਂ ਪੁਰਾਣਾ ਦਾ ਗਿਆਨ ਕੋਈ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਰਖਦਾ ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਵਿਚ ਰਦੇ ਗਏ ਸਨ । ਇਸ ਕੁਦੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਹੇਜ ਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਵਰਣਨ ਪਹਿਲਾਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। 

ਹੁਣ ਵਿੱਦਿਆ, ਆਵਾਜਾਈ ਤੇ ਸਦਕਾ ਦਿੱਖਾ ਮਿਟ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦੇ ਨਵੇਂ ਵਸੀਲਿਆਂ ਦਾ ਸਾਂਝਾਂ ਵਧ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਅਜੋਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਨਾਇਕ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਹੀ ਲੈਨਿਨ ਹੋ ਚੀ ਮਿਨ੍ਹ, ਪਿੰਡ ਲੂਥਰ ਤੇ ਮਾਓ ਵੀ ਹਨ। ਦੇਖੇਂ ਤੱਕ ਕਿ ਵਿਕਸਤ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਵੀ ਮਣਾਂ ਮੂੰਹੀ ਸ਼ਰਧਾ ਮਿਲ ਰਹੀ ਹੈ। 

ਸਥਾਨਕ ਪਕੜ ਉਸ ਜੁਗ ਦਾ ਲੱਛਣ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉੱਤਰ ਦਾ ਵਸਨੀਕ ਦੱਖਣ ਦੇ ਤੇ ਪੱਛਮ ਦਾ ਪੂਰਬ ਦੇ ਮੇਲ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਸਕਦਾ । ਧਰਮ ਪਰੰਪਰਾ, ਬੋਲੀ ਤੇ ਸਮਾਜ ਸਮਾਂ ਪਾ ਕੇ ਸਤ ਪੁਰਾਣੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਧਾਰਮਕ, ਸਮਾਜਕ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਰਜਾਈਆਂ ਵਿਚ ਬੜਾ ਨਿੱਘ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਨਿੱਘ ਤਦ ਹੀ ਕਾਇਮ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰੂ ਬਦਲਦੇ ਰਹੀਏ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਨਿਰਾ ਦੇ ਬਦਲਿਆ ਨਹੀਂ ਸਰਦਾ, ਚੰਦਾ ਤੇ ਗਿਲਾਫ ਵੀ ਬਦਲਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸਾਹੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਹਜ਼ਾਈ ਵੀ। ਨਵੀਂ ਰਜਾਈ ਡਰਾਉਣ ਦੀ ਖੇਚਲ ਤਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਖੇਚਲ ਰਜ਼ਾਬੀ ਓੜ੍ਹਦਿਆਂ ਸਾਰ ਹੀ ਤੁੱਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਨਾਨਕ ਤੇ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਾਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਵਖੋ ਵਖਰਾ ਸਿੰਘ ਨਹੀਂ ਮਾਣਿਆ, ਇਹ ਜਾਣਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਕਿ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮਾਰਗ ਨਾਨਕ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਰਨਾਂ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਅਵਤਾਰਾਂ ਤੋਂ ਵਖੋ ਵਖਰਾ ਨਿੱਘ ਮਾਣਿਆ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਨਵੀਆਂ ਰਜਾਈਆਂ ਭਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ । 

ਦਿਹੀ ਗੱਲਾਂ ਬੋਲੀ ਸਾਰੇ ਸੱਚੀਆਂ ਹਨ। ਹਾਲੀ ਕੁਝ ਹੀ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹਰ ਬਾਰਾਂ ਕੇਹਾ ਉਤੇ ਬੱਲੀ ਬਦਲਦੀ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਹੁਣ ਵਿਗਿਆਨਕ ਉੱਨਤੀ ਕਾਰਨ ਵੀਹ ਗੁਣਾ ਪੈਂਤਾ ਓਨੇ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਤੇਅ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਓਦੋਂ ਇਕ ਮਨੁੱਖ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਦੇ ਸਾਹਾਂ ਦੀ ਵਿੱਥ ਉਤੇ ਬਹਿ ਕੇ ਹੀ ਹੱਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਤੇ ਕੋਈ ਪਰਚਾਰਕ ਕਵੀ ਤੇ ਹੱਟ ਇਕ ਬੈਠਕ ਵਿਚ ਸੋ ਤੋਂ ਵਧ ਪੰਦਿਆਂ ਤੱਕ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਹੁੰਚਾ ਸਕਦਾ । ਹੁਣ ਸਾਹਾਂ ਦੀ ਸੀਮਾ ਟੈਲੀਟਨ ਨੇ ਰੰਤ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਤੇ ਸਮੂਹਾ ਦੀ ਰੇਡੀਓ ਅਤੇ ਟੈਲੀਵੀਜ਼ਨ ਨੇਂ । ਪੱਤਰਕਾਵਾਂ ਦਰਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਹਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਾਡੇ ਘਰੀਂ ਵਡ ਕੇ ਗਿਆਨ ਵੰਡ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਆਵਾਰ ੧੮,੦੦੦ ਮੀਲ ਪ੍ਰਤੀ ਘੰਟਾ ਦੀ ਰਫਤਾਰ ਨਾਲ ਰੋਈਓ ਢਾਹੀਂ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦਿਆਂ ਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਘਤਾਂ ਵਿਚ ਆਟਾ ਗੁੰਨ੍ਹਦੀਆਂ ਸੁਆਣੀਆਂ ਦੇ ਵੀ ਕੰਨ ਖੜੇ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਕੰਠਾਂ ਨਾਲ ਟ੍ਰਾਜਿਸਟਰ ਲਾ ਕੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਗੀਤ ਦੇ ਨਾਟਕ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੁਣਦੇ ਜਿਹੜੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮਾਝਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਸਗੋਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵੀ ਸੁਣਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਨਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪ ਖੇਤੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਉ ਦਾਦਿਆਂ ਨੇ । ਬੋਲੀ ਤੇ ਸਦਾਚਾਰ ਕਿੰਨਿਆ ਕੋਹਾਂ ਤੋਂ ਬਦਲਿਆ ਕਰੇਗਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਹੀ ਹੈ। 

ਭਾਰਤੀ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਇਹ ਗੱਲ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਘਟ ਗਿਣਤੀ ਵਾਲਾ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਪ੍ਰਾਂਤਕ ਲੋਕ ਬੋਲੀਆਂ ਉਤੇ ਡੇਰੇ ਪਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੁਦਰਤੀ ਸੀ। ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਬੰਗਲਾ, ਅਸਮੀਆਂ, ਕੰਨੜ, ਤਾਮਿਲ, ਤੇਲਗੂ ਤੇ ਪ੍ਰਜ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਵਿਧਰੋਹ ਵੀ ਸਮਤ ਆਉਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਲੋਕ-ਰਾਜੀ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਂਤਕ ਬੋਲੀਆਂ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਬੋਲੀ ਦੀ ਵਹ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣਾ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਠੀਕ ਸੀ ਉਹ ਬੋਲੀ ਦੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਤੱਖ ਹੈ। ਆਧਾਰ ਉਤੇ ਬਣੇ ਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਂਤਕ ਬੋਲੀਆਂ ਦਾ ਰੋਣਾ ਜੱਟ ਨੂੰ ਦਾਹ ਕੇ ਉਪਰ ਬੈਠਾ ਹੋਈ ਜਾ ਬਣ ਰਹੇ ਸੂਬਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਉਸ ਲਾਲੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਏਸ ਡਰ ਤੋਂ ਕਿ ਜੇ ਜੱਟ ਉਤੇ ਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਮਾਰੇਗਾ । ਬ੍ਰਹਮਟਵਾਦ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੌਤੇ ਮਰ ਜਾਣਾ ਸੀ ਤੇ ਮਰ ਚੁਕਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਬਚਦਿਆਂ ਜਿਹੜੇ ਪ੍ਰਾਂਤ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿਚਕਾਰ ਪਾੜੇ ਪੇ ਗਏ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਟਦਿਆਂ ਹਾਲੀ ਅਨੇਕ ਵਰ੍ਹੇ ਲਗਣਗੇ । ਸਰਬ ਭਾਰਤੀ ਨੌਕਰੀਆਂ ਜਾਂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਕਰਮਚਾਰੀ ਦਸ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੂਬੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾ ਕੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਐਕੜਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਧਰਮਾਂ ਸਦਾਚਾਰਾਂ ਤੇ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਵਿਤਕਰੇ ਕਿੰਨੇ ਰੰਗ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਦਾਚਾਰ ਤੇ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀਕਰਣ ਵਿਚ ਲਾਭ ਹੀ ਲਾਭ ਹੈ। 

ਬੜੀ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਪਾਸੇ ਤਾ ਅਸੀਂ ਵਿਸ਼ਵ-ਜਾਗ੍ਰਤੀ ਵਿਸ਼ਵ-ਮਾਨਵਤਾ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵ-ਨਾਗ੍ਰਿਪਤਾ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਲਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਧਰਮ, ਖੰਨੀ ਤੇ ਸਦਾਚਾਰ ਨੂੰ ਬੁਕਲ ਵਿਚ ਲੈ ਕੇ ਬੈਠੇ ਹਾਂ । 

ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਆਪਣੀਆਂ ਬੱਤੀਆਂ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੋਲੀ ਦੀ ਵਰ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਵਾਲੇ ਰਾਜ ਵੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀ ਬੋਲੀ ਲਿਆਉਣ ਦੇ ਯਤਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਜਿਹੜੀ ਕਲ੍ਹ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਬੱਲੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰ ਸਕੇ । ਸ਼ਾਇਦ ਏਸ ਲਈ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵ ਬੋਲੀ ਦੀ ਹਲੀ ਨਾ ਹੀ ਆਤਮਾ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਜੁੱਸਾ । ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਜਿਹੜੀ ਕੌਮੀਅਤ ਜਿਸ ਬੋਲੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰੀਚਤ ਹੈ ਉਸੇ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਬੋਲੀ ਮੰਨਣ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਹੈ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ । ਉਹ ਬੋਲੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਫਰਾਂਸੀਸੀ, ਸਪੇਨੀ, ਰੂਸੀ, ਚੀਨੀ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਵੇ । 

ਵਿਸ਼ਵ ਨਾਗ੍ਰਿਯਤਾ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ਵ ਭਾਈਚਾਰਾ ਕਿਥੋਂ ਤੱਕ ਸੰਤਵ ਹੈ ਇਸ ਬਾਰੇ ਤਵਿੱਖ ਬਾਣੀ ਕਰਨਾ ਕਠਨ ਹੈ । ਘਟੋ ਘਟ ਇਹ ਦਸਣਾ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਕਦੋਂ ਹੋਵੇਗਾ, ਪਰ ਵਿਸ਼ਵ-ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਨੂੰ ਸੰਭਵ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰਥ ਸਾਂਝਾ ਆਚਾਰ ਤੇ ਸਦਾਚਾਰ ਬੜੇ ਜਰੂਰੀ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਸਰਬ ਸਾਂਝੀ ਬੋਲੀ ਬਿਨਾਂ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦੇ। ਸਾਂਝੀ ਬੋਲੀ ਲਈ ਸਾਂਝੀ ਨਿੱਪੀ ਵੀ ਓਨੀ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਹਾਲ ਦੀ ਘੜੀ ਵਿਸ਼ਵ ਨਾਗ੍ਰਿਕਤਾ ਦਾ ਟੀਚਾ ਬਹੁਤ ਉੱਚਾ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਨਾਗ੍ਰਿਕਤਾ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਤਾਂ ਕੀਤਾ ਹੀ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਨਾਗ੍ਰਿਕਤਾ ਤਾਰਤ ਹੋਣ ਦਾ ਲਾਡ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਲਈ ਸਾਂਝੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਸਾਂਝੀ ਸਿੱਖੀ ਜਾਂ ਸਾਂਝੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਕੇਵਲ ਪ੍ਰਾਂਤਕ ਤੇ ਵਿਰਕੂ ਰੁਚੀਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉਤੇ ਹੀ ਨਿੱਦਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਵਿਗਿਆਨਕ ਕੰਤ ਉਤੇ ਨਹੀਂ । 

ਹਰ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜਿਹੜਾ ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਉਤੇ ਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਵਡੇ ਤੋਂ ਵਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਸ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਛੋਟਾ ਹੋਣ ਦੀ ਵਿਰੋਧਤ ਕਰਨੀ ਤਾਂ ਬਣਦੀ ਹੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਇਕੋ ਇਕ ਸਾਧਨ ਇਸ ਨੂੰ ਲਿੱਪੀ ਦੀ ਕੈਦ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਹਾਉਣਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਂਜ ਤਾਂ ਉੱਨਤੀ ਪਸੰਦ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਫਰਜ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਵਾਸਤੇ ਹੀ ਸਾਡੇ ਸਤਿਆਚਾਰ ਵੱਲੀ ਤੋਂ ਨਿੱਪੀ ਦੀ ਮੰਤ ਕਰੋ, ਪਰ ਇਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਖੋਲੀ ਨੂੰ ਸਾਝਾ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਤਾਂ ਕਰਨਾ ਹੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਹੋਰ ਭਾਰਤੀ ਬੋਲੀਆਂ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ, ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬਾਰੇ ਇਹ ਗੱਲ ਜ਼ਰੂਰ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਅਜ ਨਾਲੋਂ ਕਈ ਗੁਣਾ ਵੜੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦਾ ਉਸ ਬੋਲੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੋਣਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਪਹਿਲਾਂ ਰੋਪਤਾ ਨਾ ਨਾਲ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਤੇ ਹੁਣ ਉਰਦੂ ਨਾਂ ਨਾਲ । ਤੇ ਉਹ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਭਾਰਤੀ ਬੰਨੀਆਂ ਦੀ ਧਾੜਵੀਆਂ ਦੀ ਬੇਠੀ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਵਿਚੋਂ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਈ ਸੀ। ਇਸੇ ਬੰਲੀ ਨੂੰ ਅਜ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਬੇਲੀ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਬੋਲੀ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਮੇਲ ਤੋਂ ਕਈ ਹਾਨੀ ਵਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ। 

ਉਰਦੂ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੁਧ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦਾ ਨਾ ਵੀ ਰੋਖਤਾ, ਭਾਵ ਖਿਚੜੀ, ਸੀ । ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਉਰਦੂ ਦਾ ਹੀ ਸੁਪਰਿਆ ਹੋਇਆ ਰੂਪ ਹੈ । ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਰਾਬਟੀ ਬੋਲੀ ਤਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਸਫ਼ਰ ਤਾਂ ਏਨੇ ਨਾਲ ਹੀ ਤੇਅ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਸਿੱਪੀ ਦੇ ਦਿਤੀ ਜਾਵੇ। ਪਰ ਏਸ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਤੋਂ ਭੁੱਲ ਹੋ ਚੁਕੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਲਿੱਪੀ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਜਾਣ ਦੀ ਤਜਵੀਜ ਹੋਈ ਸੀ ਉਸ ਵੇਲੇ ਇਸ ਦਾ ਨਾ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਸੁਆਗਤ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ । ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਦੋਵਨਾਗਰੀ ਲਿੱਪੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਦਿਆਂ ਬਾਇਦ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਕ ਵਿਰਸੇ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟਣ ਦਾ ਡਰ ਸੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਸ਼ਾਇਦ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਚ ਜਾ ਛਮਣ ਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੂਲ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਸਾਹਿਤ ਹੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਲਿੱਪੀ ਦੀ ਕੈਦ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਕਦੀ ਵੀ ਸਰਬ ਸਾਂਝਾ ਨਹੀਂ ਬਣਨ ਦਿਤਾ, ਇਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਅੱਜ ਤਕ ਵੀ ਨਹੀਂ । ਏਸ ਬੋਲੀ ਦੇ ਇਕ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਰਕੇ ਨਾਲ ਲੱਧੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਦੇ ਪਾਠਕ ਦੀ ਸੀਮਤ ਰਹਿ ਗਏ । ਸਿੱਟਾ ਇਹ ਨਿਕਲਿਆ ਕਿ ਹਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ, ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਚੰਦਰ, ਮੋਹਨ ਰਾਕੇਸ਼, ਮੁਲਕ ਰਾਜ ਅਨੰਦ, ਇਕਬਾਲ, ਫ਼ੌਜ ਤੇ ਮੰਦੇ ਅਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦੀ ਥਾਂ ਉਰਦੂ ਜਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਲੇਖਕ ਬਣ ਗਏ। 

ਇਹ ਸੋਚਣਾ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਠੀਕ ਹੀ ਹੋਵੇ ਕਿ ਜੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਪੰਜਾਬ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋ ਗਈ ਹੁੰਦੀ ਤੇ ਜੋ ਉਸ ਵੇਲੇ ਉਦਾਰਚਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਨੂੰ ਅਪਣੀ ਲਿੱਪੀ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ ਤਾਂ ਉਪਰ ਦਸੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਹੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਤੋ ਅੱਜ ਤਕ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਹਿੰਦੀ ਤੇ ਉਰਦੂ ਆਦਿ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸ਼ਬਦ ਹਜ਼ਮ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧ ਪਿਆਰੀ ਤੇ ਸ਼ਕਤੀਚਾਲੀ ਬੱਲੀ ਤਾਂ ਹੋਣੀ ਹੀ ਸੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧ ਵਸੋਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਵੀ ਹੁੰਦੀ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਦਾ ਰਚਣੀ ਬੋਲੀ ਵਲ ਦਾ ਸਫਰ ਵੀ ਏਨਾ ਮੱਠਾ ਨਾ ਹੁੰਦਾ। ਇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਮੈਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੁੱਧੀ ਦੇ ਏਧਰ ਓਧਰ ਝੁਲ੍ਹਣ ਦਾ ਬੜਾ ਅਫਸੋਸ ਹੋ ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਵੀ ਮੇਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪ੍ਰਤੀ ਭੇਜ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਜਨਮੀ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨਕ ਕਮੇਟੀ ਉਤੇ ਪਰਖਿਆਂ ਪਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦਾ। ਮੇਰੀ ਅਜ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗੈਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਇਹ ਬੇਲੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਨਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਹੈ । ਮੈਂ ਅਜਿਹੀ ਲਿੱਪੀ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਜਾਣ ਦੇ ਵੀ ਹੱਕ ਵਿਚ ਹਾਂ ਜਿਹੜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਰਵਾਨ ਦੇਵੇ ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਲਿਪੀ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰੀ ਹੋਰ ਸਕੂਲ ਜਾਣਾ ਪਵੇਗਾ । ਮੇਰੀ ਦਿਹ ਚਿੰਤਾ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਸਦਾਚਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਮੋਹ ਕਾਰਨ ਹੀ ਹੈ | ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਉਰਦੂ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਰਗੀਆਂ ਸਰਬ ਭਾਰਤੀ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਪਾਠਕ ਘਟਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਮੇਰੀ ਦਿੱਤਾ ਵਧਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਚਿਤਰ, ਜਿਹੜੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੁੱਧੀ ਦਾ ਨਿਚੋੜ ਹਨ, ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਮੁੱਦੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਣੇ રી હતી કે સે પર્વસે લી 31 પીર મહરણ જય રે ਜਿਹੜੇ ਮੌਲਿਕ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਦੀ ਪੱਤ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਰੋਲਣਗੇ ਹੀ। 

ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਰਾਸਟੀ ਓਲੀ ਨੂੰ ਇਕ ਦੂਜੀ ਦੁਆਰਾ ਅਮੀਰ ਕਰਨ ਦਾ ਇਹ ਸੁਭਾਓ ਦੇਸ ਲਈ ਵੀ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਕਿਰਸਾਣੀ ਖੱਰ ਹੈ । ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੇ ਦੇਬੀ ਦੇ ਕਿਰਮਾਣਾ ਦੀ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਤੇ ਬਹਿਣੀ ਸਹਿਣੀ ਉਤੇ ਬੜਾ ਅਸਰ ਪਾਇਆ ਹੈ। ਅੰਨ੍ਹਾ ਵਦੂਤ ਪਰਰੀ ਵਿਚ ਵੀ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਓਧਰੋਂ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ-ਸੀਮਾ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਤੀ ਬੰਦਾ ਤੋਂ ਘਟਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ । ਉਂਜ ਵੀ ਕਿਰਸਾਣਾਂ ਲਈ ਬਾਹਰਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਕਰਨ ਦੇ ਰਸਤੇ ਬੰਦ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਮਜਦੂਰੀ ਕਰਨਾ ਉਹ ਆਪਣੀ ਹੱਤਕ ਸਮਝਦੇ ਹਨ । ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿਚ ਮਾਲੀ ਪਈਆਂ ਜਮੀਨਾਂ ਉਤੇ ਹੱਕ ਮਾਲਕੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ । ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਵਿਚ ਜਿਸ ਚਾਨਣ ਦੀ ਲੀਕ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਉਸ ਪ੍ਰਤੀ ਛੇਤੀ ਹੀ ਭੇ ਉਤੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਹੋ ਜਾਣਾ ਹੈ । ਉਹ ਸਮਾਂ ਵੀ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਜਦੋਂ ਤੋਂ-ਮਾਲਕੀ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਮਾਣ ਤੇ ਉਦਾਰਤਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਦੀ ਹੈ । ਬੋਲੀ ਤੇ ਲਿੱਪੀ ਦੀ ਕੈਦ ਕੇਂਦਰੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਵਲ ਵੀ ਤੁਰਨ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗੀ । ਇੱਪੇ ਵੀ ਉਸ ਲਈ ਰਖਤਾ ਦਾ ਮਹਿਕਮਾ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਣਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਅਫਸਰ ਬਣਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸਿਪਾਰੀ ਬਣਨ ਲਈ। ਉਸ ਦਾ ਹਸ਼ਰ ਕਾਂਗੜੇ ਦੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਵਾਲਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਵੀ ਦੁੱਖ ਹੈ ਤੇ ਬਾਕੀ ਗਰੀਬ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਵਾਲਾ ਡਾ ਵੀ । ਖੇਤੀ ਉਤੇ ਨਿਰਭਰ ਉਸ ਕਿਰਸਾਣ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਤੋਂ-ਹੀਣ ਸਾਥੀਆਂ ਲਈ ਇਕ ਪਵੜੇ ਦੇਸ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਆਰਥਕ ਸੀਮਾ ਤੋਂ ਸੰਭਾਵਨਾ ਤੋਂ’ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟਣਾ ਬਹੁਤ ਵਾਰੀ ਘਾਤਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । 

ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜਾਣ ਦੇ ਏਸ ਯਤਨ ਵਿਚ ਹਿੰਦੀ ਜਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਵੀ ਕਈ ਸ਼ਬਦ ਹਜ਼ਮ ਕਰ ਜਾਵੇ । ਪਰ ਸਾਂਝੀ ਭਲਾਈ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਸਿੱਟਿਆਂ ਤੋਂ ਘਬਰਾਉਣ ਦੀ ਲੰਬ ਨਹੀਂ । ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਹਾਜ਼ਮੇ ਬਾਰੇ ਦੋ ਰਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਜਿਥੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤੇ ਉਰਦੂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਹਜ਼ਮ ਕਰ ਗਈ ਹੈ ਉਥੇ ਹਿੰਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਵੀ ਕਰ ਲਵੇਗੀ । ਮੈਂ ਇਹ ਗੱਲ ਏਸ ਲਈ ਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਰਦੂ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਡੇ ਵਿਹੜੇ ਲਿਆ ਕੇ ਵਾਤਨ ਵਾਲੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਧਾਤਰੀ ਸਨ ਹਿੰਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲਿਜਾਣ ਵਾਲੇ ਅਸੀਂ ਆਪ ਹੀ ਹਾਂ, ਕੁਝ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣਾ ਚਿਹਰਾ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਿਹਾ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਤੈਮੂਰ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨੇ ਵਰਣ ਵੰਡ ਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਮੋੜਿਆ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਅਰਬੀ ਫਾਰਸੀ ਤੇ ਤੁਰਕੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਹਜਮ ਕਰਵਾਏ ਸਨ । ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਹਮਲਾਆਵਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿੱਦਤ ਹੋਣ ਨਾਲਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਵਿਦਿੱਤ ਹੋਣਾ ਪਸੰਦ ਹੈ । 

ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਬਣ ਚੁਕਾ ਹੈ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿੱਖ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ, ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਫੇਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਲਿਪੀ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਜਾਣ ਉਤੇ ਕੋਈ ਇਤਹਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਹਰ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਘਣੇ ਘਟ ਸਰਕਾਰੀ ਪੱਧਰ ਉਤੇ ਏਨਾ ਕੁ ਯਤਨ ਤਾਂ ਹੋ ਹੀ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵਧੀਆ ਚਿਤਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਲਿਪੀ ਵਿਚ ਟਾਪ ਕੇ ਹਰਿਆਣਾ, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਝੁੰਗਰ ਕੇ ਹਿਮਾਚਲ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜਾਵੇ। 

ਮੇਰਾ ਇਹ ਸੁਝਾਓ ਨਿਰਾ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਰੁੱਸੇ ਹੋਏ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣ ਹਿਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪੰਜਾਬੀ ਦਰਿਆਦਿਲੀ, ਬੋਲੀ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ, ਜਿਸ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਪਰਕਾਰ ਦੇ ਸੰਕ ਦੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਨਹੀਂ, ਦੇ ਅਜਕੇ ਨਿੱਕੇ ਹੋਏ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਟੱਪਣ ਦੀ ਵੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ।  

ਬੋਲੀ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਰੇਡੀਓ, ਫਿਲਮਾਂ ਤੇ ਟੈਲੀਵੀਅਨ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿਚ ਰਿਜਵਾਣ ਦਾ ਯਤਨ ਜਰੂਰੀ ਹੈ । ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਏਨਾ ਤਾਂ ਫਰਜ਼ ਬਣਦਾ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਗਿੱਧਾ, ਭੰਗੜਾ, ਮਰ ਆਦਿ ਲੋਕ ਨਾਚਾਂ ਦੀਆਂ ਟੋਲੀਆਂ ਤੇ ਇਕੜ ਦੁੱਕੜ ਗੀਤਕਾਰਾਂ ਤੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿਚ ਭੇਜੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਲਾਕਾਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਬੁਲਾਵੇ। ਅਜਿਹੇ ਪੈਡ ਪੁਟਿਆ ਹੀ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦਾ ਮੇਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਪੱਧਰ ਉਤੇ ਚੁਕਿਆ ਕੰਢੀ ਕਦਮ ਸੌ ਫੀ ਸਦੀ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਪਰ ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ੧੯੫੩ ਵਿਚ ਭੰਗੜੇ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਨਾਚ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਗਣਤੰਤ੍ਰ ਦਿਵਸ ਉਤੇ ਨਾ ਵਿਖਾਉਂਦੀ ਤਾਂ ਇਹ ਦੇਤੀ ਛੇਤੀ ਦੇਨਾ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣਾ। ਜੋ ਭੰਗੜੇ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਮੰਨੀ ਜਾਵੇਗੀ ਕਿ ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਬਾਕੀ ਪੰਜਾਬੀ ਅੱਗ ਵੀ ਏਨੀ ਹੀ ਵਰਤੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਵਾਨੇ ਜਾਣਗੇ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ ਪੈਸੇ ਤੇ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹਬੀ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਕੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਵੀ ਪਰਜਾ ਦਾ ਇਹ ਪੈਸਾ ਪਰਜਾ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਲਾਉਣ ਵਿਚ ਕੋਈ ਝਿਜਕ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ । 

ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ 

ਵਿਜੇ ਚੌਹਾਨ 

ਕੌਮੀਅਤ ਦਾ ਅਧਾਰ ਨਸਲ ਜਾਂ ਮਜਹਬ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਜਿੰਦਗੀ, ਸੰਚਣ, ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਅਤੇ ਅਮਲ ਦੇ ਉਹ ਨਮੂਨੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫਿਲਾਸਤੀ, ਬੋਲੀ, ਸਾਹਿਤ ਪਰੰਪਰਾ, ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਜ਼ਰੀਏ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿਚ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਯਾਦਾਂ ਅਤੇ ਸਾਂਝੇ ਤਜਰਬੇ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਰਖਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਜਿਆਦਾ ਇਕ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਕਿ ਖਾਸ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਸਾਡਾ ਵਿਰਸਾ ਹੈ ਕੰਮੀਅਤ ਨੂੰ ਅਰਥਪੂਰਣ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਕੰਮੀਅਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਗੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਨਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਉਹ ਹੁਣ ਤੀਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ मिउड सेंट, निक्ष श्रतेोरीपैट कैसी ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਏਕਤਾ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਵਿਚ ਕੁਕਾਵਟ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦਾ ਬਲਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜਬੂਤ ਬਣਾਉਣ ਵੱਲ ਪਹਿਲਾ ਕਦਮ ਹੈ। ਏਨਥੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਯੂਨੀਵਰਸਲ ਹਿਸਟਰੀ ਦੀ ਸਦੀ ਹੈ — ਹਰ ਕਲਚਰ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਨਵੀਂ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਕੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਮੀਰ ਬਣਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਪੂਰਨ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਲਚਰ ਖੁਦ ਮੁਮਤਿਆਰ ਹੋਵੇ । ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਟੀਚੇ ਪਰਿਤਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਹੋਵੇ । ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਇਹ ਵੇਲਾ ਸਤ ਕਲਚਰਾਂ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਅਤੇ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦਾ ਪੋਲਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਬਗੈਰ ਕਿਸੇ ਮੁਲਕ ਦੀ’ ਕਲਚਰਲ ਪਾਲਸੀ ਕਾਮਯਾਬ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ । 

ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦਾ ਕੰਸੈਪਟ ਪੰਜਾਬੀ ਅਖਵਾਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖ਼ਾਸੀਅਤਾਂ ਦਾ ਟੈਂਟਲ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਬਕਲ ਵਿਚ ਪਹਿਚਾਣਦੇ ਹਨ : ਇਹ ਕੰਸੈਪਟ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਟਰੇਟਸ, ਕਦਰਾਂ ਅਤੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਰੈਸਨੇਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਸਾਰੀ 2ઠીt for સેવા free for wત્રી નિય પંરપી અથાટે ਆਪ ਨੂੰ “ਦੇਸੀ ਜਾਂ ਲੋਕਲ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਸਦੀਆਂ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਤਜਰਬਿਆਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੇ ਨਮੂਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਵਾਰਿਆ-ਨਿਖਾਰਿਆ ਹੈ — ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਰਿਐਕਟ ਕਰਨ ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਕਈ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਨਮੂਨੇ ਉਡਦੇ ਹਨ। ਜੱਟ ਦੇ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਬਹਿਸਣ ਵਾਲੀ ਸਵਿਤਰੀ ਤਰੀ ਕਚਹਿਰੀਆਂ ਵਿਚ ਦਲੀਲਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਹੀਰ, ਜਾਲਮਾ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੁੱਲਾ ਭੱਟੀ ਵਰਗੀਆਂ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਦੇ ਪੈਟਰਨ ਬਾਰ ਬਾਰ ਉਤਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਹਰ ਕੰਮ ਦੇ ਖ਼ਾਸ ਲੱਭਣ ਉਸ ਵੇਲੇ ਖਾਸ ਤੱਤ ਤੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵੱਲੋਂ ਉਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਦਬਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਕਲਕਰ ਦੇ ਟੀਚਿਆਂ ਲਈ ਜਦੋ ਜਹਿਦ ਕਰ ਰਹੀ ਹੋਵੇ, ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਜਦੋਂ ਜਹਿਦ ਮੁਗਲ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਰ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਖਿਲਾਣ ਹੋਵੇ, ਭਾਰੇ ਕੁਰੱਪਟ ਮਹੰਤਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਹੋਵੇ, ਭਾਵੇਂ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੀਆਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਫੁਟਸ ਨਾਲ ਦਕਤਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਹੋਵੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਜਹਿਦਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਹੀ ਉਹ ਕਾਰ ਹਨ ਜੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਦਿਲਚਸਪੀਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦਿਲੇ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਇੰਟਿਸਟ, ਕਲਾਕਾਰ ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਦੇ ਨਾਲ ਇਕ ਲੜੀ ਵਿਚ ਪਰੋਂਦੀਆਂ ਹਨ। 

ਸਭ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵੰਤੀ ਸਮੱਸਿਆ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨੂੰ ਕਾਦਿਮ ਰਖਦਿਆ ਹੋਇਆ ਉਹ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਡਰਨ ਲੈਣ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਉਪਨਿਵੇਸ਼ਵਾਦੀ ਤਾਕਤਾ ਦੇ ਆਰਕ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਵੀ ਸਖ਼ਤ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਹੈ, ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਗਲਤ ਬਿਆਨੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕਾ ਵਿਚ ਹੀਨ ਭਾਵਨਾ ਪੰਤਾ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਆਪਣੀ ਖੁਦਗਰਜੀ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਲੋਕਾ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਮਰੋੜ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਵਾਰਥਾਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਹੈ । 

ਸਾਇੰਸ ਅਤੇ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਨੇ ਵੀ ਖ਼ਾਸ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਬੜੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਇਹ ਬਰਾਬਰੀ ਮਨੁੱਖੀ ਬਰਾਬਰੀ ਲਈ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਸ਼ਖਾਸੀਅਤ ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਦਬਾਅ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਖਾਸ ਤੇਰ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕ ਕਲਚਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਟੰਰਨ ਇੰਡਸਟਰੀਅਲ ਕਲਜ਼ਰ ਅਪਣਾਉਣੀ ਪੈ ਗਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਈ ਅਜਿਹੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਸਹਿਜ (Organic Browth) ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਕਸਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਬਾਰ ਬਾਰ ਇਹ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਕਦਰਾਂ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਖੋਹ ਲਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਬਦਲੇ ਵਿਚ ਨਵੀਆਂ ਕਦਰਾਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀਆਂ — ਨਾ ਹੀ ਨਵੀਂ ਕਲਚਰ ਵਿਚ ਇਨਸਾਨੀ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਹੀ ਕਦੀ ਥਾਂ ਹੈ। ਇਲਾਜ ਮਰਚ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਤਰਨਾਕ ਸਾਬਿਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। 

ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੇ ਸੰਕਟ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਵਾਲ ਇਹ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਨਵੀਂ ਕਲਚਰ ਬਣਦੀ ਜਾਏ ਜੋ ਨਵੀਂ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਵਰਤ ਕੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਅਤੇ ਆਈਡੈਂਟਿਟੀ ਨੂੰ ਖਤਮ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇਵੇ । ਕਿਤੇ ਚਾਰਪਤ ਵਾਲੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਬਿਰਾਲੇਪਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਦੰਗ ਦਾ ਬਿਗਾਨਾਪਨ ਵੀ ਨਾ ਸਹੇੜਨਾ ਪਵੇ। 

ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਕਲਚਰ ਦੇ ਵਿਰਸੇ, ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੀ ਵੰਨਗੀ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਦੇ ਤਾਕ ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕਦਰਾਂ (Core Vatues) ਦਾ ਸਹੀ ਗਿਆਨ ਹਾਸਲ ਹੋ ਸਕੇ ਜੋ ਅਨੇਕਾਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰ ਵਾਰ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਵਟਾ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਸ਼ਖਸੀਅਤ, ਜਿੰਦਗੀ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ, ਜਜ਼ਬਾਤ ਅਤੇ ਅਮਲ ਦੇ ਸੰਗਠਿਤ ਰੂਪ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ। ਹਰ ਬਖਸੀਅਤ ਆਪਣੀ ਇਕ ਸਟਾਈਲ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਸਟਾਈਲ ਹੈ ਜੋ ਦੂਜੀਆਂ ਕਲਚਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸਟਾਈਲਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਦੀਆਂ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਹੈ । ਇਕ ਜਿਹੇ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਵੀ ਵੱਖ ਵੱਖ ਕਲਚਰਾ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਸਟਾਈਲ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਆਚਰਣ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਠੱਪੇ ਅਤੇ ਸਾਚੇ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। 

ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੇ ਸਾਂਚੇ ਤੋਂ ਨਿਕਲੇ ਲੋਕ ਨਵੇਂ ਰਸਤੇ ਲਕਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਨਵੀਆਂ ਜੀਵਨ ਜਾਰਾਂ ਦੇ ਆਸ਼ਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਟਾਈਲਾ ਨੂੰ ਰਲਾ ਕੇ ਨਵੀਆਂ ਸਟਾਈਲ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਵੱਖ ਵੱਖ ਮਜ਼ਹਬਾਂ ਅਤੇ ਕਲਚਰਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਪੁਲ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਤੰਗ ਰਸਤਿਆਂ ਨੂੰ ਚੌੜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਤੋਂ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪੁਲ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਸੰਗੀਤ ਕਈ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦਾ ਮਿਲਫਰਾ ਹੈ। ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਨਮਾਨਿਤ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਕੰਪਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਮਨ ਅਕਸਰ ਨਾ-ਮਨਜ਼ੂਰ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਨੀਲ ਬਸਤਰ ਧਾਰਣ ਕਰਕੇ ਪਰਵਾਨ ਹੋਣ ਵਾਲਿਆਂ ਜਾ ਠੱਪਾ ਹੋਵੇ ਭਾਵੇਂ ਤਿਲਕ ਜੰਝੂ ਪਾ ਕੇ ਇਨਸਾਨਾਂ ਉਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਠੱਪਾ ਹੁੰਦੇ । ਬਾਲਨਾਥ ਦੀ ਦਿੱਤੀ ਮਤ ਸੁਣ ਕੇ ਰਾਂਝੇ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਜਵਾਬ ਇਸ ਸਟਾਈਲ ਦਾ ਨਮੂਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਮੌਤ ਨੂੰ ਨਾ ਮਨਜੂਰ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਾਣੇ ਹੋਏ ਕੰਨ ਮੁੜ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਜ ਵਿਪਰੇਜਨ ਜਾਂ ਮਜਬੂਰੀ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਆਪਣੀ ਸਟਾਈਲ ਦੇ ਖਿਤਾਰ ਵੀ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਕਰਨ ਲਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਹੜੀ ਸਟਾਈਲ ਉਸ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਮਾਰਿਕ ਨਹੀਂ ਆ ਰਹੀ। ਪਾਟੇ ਹੋਏ ਕੰਨ ਇਕ ਜਬਰਦਸਤ ਸਿਬਲ ਹਨ-ਇਕ ਕਾਉਂਟਰ ਸਟਾਈਲ ਦੇ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਕਰਨਾ ਬਚਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਨੇ ਜਿੰਦਗੀ ਦੀ ਪਰਵਾਨਗੀ ਦਾ ਰਸਤਾ ਬਣਿਆ ਹੈ, ਜਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਨੱਠਣ ਜਾਂ ਖੁਦਫਰੇਬੀ ਦਾ ਰਸਤਾ ਨਹੀਂ, ਅਤੇ ਠੰਠ ਕੇ ਉਹ ਜਾ ਵੀ ਕਿਥੇ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਉਹ ਜਿੰਦਗੀ ਦਾ ਆਸ਼ਕ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਹਰ ਰੁੱਤ ਮਾਨਣ ਦਾ ਚਾਅ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਘੋੜਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਕਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਤੁਮ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਦੇਵ ਮੁਤਜ਼ਾਦ ਹਨ । ਉਸ ਦੇ ਵਿਰਸੇ ਵਿਚ ਜੁਝਾਰੂਪਣ ਹੈ। ਇਰਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਅਤੇ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਉਸ ਦੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਟੁੰਬਦੀਆਂ ਹਨ ਉਹ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇ ਬਣਾਏ ਹੋਏ ‘ਤਾਂ ਨੂੰ ਕਬੂਲਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਖੁਦ ਆਪਣੇ ਨੂੰ ਬਿਜ਼ਾਈਨ ਕਰਨਾ ਲੋਚਦਾ ਹੈ। 

ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਰੈਕਟਰ ਟ੍ਰੇਟ ਵਾਲੇ ਬੰਦੇ ਬਾਰ ਬਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਜੰਮਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਣਹੋਣੀਆਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬਚਿੱਤਰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਡੇ ਤੋਂ ਵਧਾ ਚੇਨੰਜ ਕਬੂਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਰਦ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਆਈ. ਐਸ. ਆਈ. ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਵਾਂਗ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੇ ਠੱਬੇ ਦਾ ਖ਼ਾਸ ਨਿਸ਼ਾਲ ਹਨ। “ਮੈਥੋਂ ਕਰੋ ਖੁਦਾ” ਕਹਿਣ ਵਾਲੇ ਮਿਰਜ਼ੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸੜੀ ਹੋਈ ਰੋਟੀ ਨੂੰ ਕਾਂਗ ਤੇ ਦਾ ਕੈ “ਤੂੰ ਖਾਂ” ਦਾ ਨਾਹਰਾ ਬੁਲੰਦ ਕਰਨ ਵਾਲਾ, ਰੱਬ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰਣ ਵਾਲਾ ਦੁੱਗਲ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਬੁੱਢਾ ਪਾਤਰ ਇਕ ਹੀ ਸਾਂਭੇ ਤੋਂ ਨਿਕਲੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਆਰਸ਼ਿਅਲ ਕਲਚਰ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਇਹ ਸਾਰੇ ਐਬਨਾਰਮਲ ਜਾਂ (Cuttural Deviants) ਹੈ। ਪੁਲ੍ਹੇਸ਼ਾਹ ਵਾਂਗ ਸਰਕਾਰੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੂੰ ਰੱਖ ਰੱਖਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਇਕ ਅਰਗ ਗਰੁੱਪ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਧਰਤੀ ਤੇ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਕੀ ਥਾਂ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਹਸਤੀ ਦੇ ਅਰਥ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਟਾਈਲ ਵਿਚ ਪਹਿਤਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ (World View) ਦਾ ਨਮੂਨਾ ਪਾਏਦਾਰ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਵਿਚ ਉਲੀਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। 

ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਾਹਿਤਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ (Themes) ਹਨ ਜੋ ਬਾਰ ਬਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕਦਰਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਅਤੇ ਪੂਰਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਵੀ ਕੁਝ ਦੁਹਰਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਗਿਆਨ ਤਾਂ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਪਤਾ ਹੋਵੇ। ਮਿਸਾਬ ਦੇ ਕਲਚਰ ਤੇ ਵੀ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ ਜੇ ਸਾਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਕਲਚਰ ਦੇ ਪੂਰੇ ਸੰਦਰਤ ਦਾ ਤੌਰ ਤੇ ਅੱਜ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਾਈਬਲ ਕਲਰਰਾਂ ਦੀ ਛਾਪ ਹੈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਲਚਰਾਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਭਈ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਤੋਂ ਆਈ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ, ਅਰਬ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੁਰਾਣੀ ਦ੍ਰਾਵਿਤ ਕੋਲ, ਮੁੰਡਾ ਅਤੇ ਦੂਜੀਆਂ ਟ੍ਰਾਈਬਲ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਤੱਕ ਫੈਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਅਤੇ ਸਾਂਭ ਦੀਆਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਹਨ। ਅੱਜ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਂਝਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਸੰਜਾਰ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਏਕਤਾ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਮਦਦਗਾਰ ਸਾਬਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਸਬਾਈ ਅਤੇ ਅਸਖਾਦੀ ਕਦਰਾਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਪਤਾ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਹੜੀਆਂ ਧਾਰਾਵਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹਨ, ਕਿਹੜੀਆਂ ਮੁਤਜ਼ਾਦ ਹਨ । ਕਿਹੜੀਆਂ ਧਾਰਾਵਾਂ ਮੁੜ ਕੇ ਰੇਤ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਚਲੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਕੇ ਦਿੰਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਅਧਿਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਕਲਚਰਲ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਜਿਆਦਾ ਅਮੀਰ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। 

ਸਾਲਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਲਚਰਲ ਸਰਮਾਇਆ ਮਿਲਜੂਨ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਪਣਾ ਹੱਕ ਲੈਟ, ਫੋਨ ਕੇ ਦਹਿਣ ਅਤੇ ਵਡ ਤੱਕਣ ਦੀ ਜਾਚ ਸਿਖਾਈ ਹੈ । ਇਨਸਾਨ ਤੋਂ ਨਖੇੜ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਰੁੱਖਾ ਬਘਿਆੜ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੀ ਅਤੇ ਬੇਗਾਨਾਪਨ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲੀ ਇੰਤਵਿਯੂ- ਲਿਜ਼ਮ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਫਿਲਾਜਤੀ ਵਿਚ ਆਦਦਰ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ – ਪੰਜਾਬੀ ਸੁਭਾ ਨੂੰ ਕਦੀ ਰਾਸ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦੀ। ਕੁਲ ਮਾਣਸ ਦੀ ਇਕ ਚਾਤ ਸਮਝਣ ਦਾ ਟੀਚਾ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਨਵਾਦ ਦਾ ਪ੍ਰਤਖ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । 

ਪੰਜਾਬ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਕਦੀ ਵੀ ਨਿਵੇਕਲੀ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਬਲਕਿ ਹਰ ਘੜੀ ਇਤਿਹਾਸ ਬਿਏਟਰ ਉਤੇ ਵਿਤਿਹਾਸ ਦਾ ਹੀਰੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹਰ ਸਦੀ ਦੇ ਵਡੇ ਸਵਾਲ ਮਹਬਾਂ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਭਾਇਲਾਗ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਕਲਵਰਾਂ ਦੇ ਮੇਲ ਅਤੇ ਟਕਰਾਉ ਤੋਂ ਨਿਕਲੇ ਨਵੇਂ ਨਮੂਨੇ ਇਥੋਂ ਹੀ ਨਿਕਲਦੇ ਰਹੋ ਅਤੇ ਪਰਵਾਨ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ । ਨਿਵੇਕਲੀਆਂ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਲਚਰਾਂ ਵਿਚ ਪੰਚਾ ਵਿਕਸਤ ਹੋਦੀਆਂ ਕਦਰਾਂ ਜਾਂ ਅਲੜਾਉ (Alienation) w ਫੁੱਲ ਫੁੱਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀਆਂ। ਤਾਵੇਂ ਉਹ ਸਹਾ ਦੀਆਂ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਹੋਣ ਰਾਵੇਂ’ ‘ਉਦ’ ‘ਨੀਚ’ ਦਾ ਨਸਲਵਾਦੀ ਫਲਸਰਾ ਹੋਵੇ। ਇਨਸਾਨ ਵਿਰੋਧੀ ਫਲਸਏ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਓਈ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ ਕਿਉਂਕਿ ਅਜਿਹੇ ਜਾਂਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਆਤਮਾ ਦੇ ਮੈਚ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦੇ। ਅਨੇਕ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚ ਬਾਰ ਬਾਰ ਲੰਕਾਇਤ ਵਿਲਾਸਟੀ ਵਿਖੇ ਜਨਮਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੋਂ ਦੇ ਕਲਰਰਲ ਧਾਰਾਵਾਂ ਨਾਲ ਨਾਲ ਚਲਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਲੋਕ ਕਲਚਰ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮਣ ਕਲਚਰ ਦੀ ਧਾਰਾ। ਪੰਜਾਬੀ ਗੁਰੂਆਂ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਲਚਰ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਲੋਕ ਕਲਚਰ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਦੀ ਕੋਸਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਚੋਰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਲਗਾਤਾਰ ਲੜਦੇ ਰਹਿਣ ਕਰ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੁਭਾ ਫੌਜੀਆਂ ਵਰਗਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਵੀਅਤਨਾਮ ਅਤੇ ਬੰਗਲਾ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਜੁਝਾਰੂ ਵਿਰਸੇ ਨਾਲ ਜੋੜਨਾ ਸੱਚੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰ ਲਈ ਸੁਭਾਵਕ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਆਪਣਾ ਰੁਹਾਨੀ ਭਾਈਚਾਰਾ ਜੋੜਦਾ ਹੈ, ਇੱਜ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਮੁੜ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਵਵਲੈਂਬ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸੇ ਕਰ ਕੇ ਕਨਫਰਮਿਟੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਅਤੇ ਬੇਤਕੱਲਣੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵਿਚ ਹੋਰਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਜਿਆਦਾ ਹੈ। 

ਇਸ ਵੇਲੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਡੀ ਜਰੂਰਤ ਪੰਜਾਬੀ ਕਲਚਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਉਪਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਅਧਿਅਨ ਦੀ ਹੈ ਜੋ ਵਖ ਵਖ ਕਲਚਰਾਂ ਦੇ ਨਮੂਨਿਆ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਘੋੜਸਵਾਰੀ, ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਦੇ ਮਿਨਰੰਤ ਨਾਲ ਬਣੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਹਰ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਹਾਈਬ੍ਰਿਡ ਬੀਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਲਹਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੰਦਰੁਸਤ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨੀ ਹਾਈਬ੍ਰਿਡ ਵਿਗਰ ਆਖਦੇ ਹਨ। 

ਕਲਚਰ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨਾ, ਅਤੇ ਲੰਕਾਂ ਤੱਕ ਪਚਾਉਣਾ ਦਿਟੇਲੇਕਚੁਅਲਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਡਾ ਫਰਜ਼ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿਚ ਆਏ ਸੂਝਵਾਨਾਂ ਲਈ ਕੁਝ ਸੁਝਾਵ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ : 

1. ਇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸਟੱਡੀਜ਼ ਮੈਂਟਰ ਨਾਂ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਜੋ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ, ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਮਾਹਿਰਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਕਲਚਰ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਟੀਚਿਆਂ ਅਤੇ ਕਦਰਾਂ ਦਾ ਵਿਸਲੇਜਣ ਕਰੋ । 
2. ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰਸੇ ਬਾਰੇ ਇਕ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਕੰਦੀ ਜਾਦੇ । 

੩. ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੀ ਵਾਕਫੀਅਤ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਲਚਰ ਵਿਰਸੇ, ਉਸ ਦੇ ਦੰਦਿਆਂ ਨਾਲ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਕੋਰਸ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਵਿਰਸੇ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਗੀਤਾ ਨਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਵਾਕਫੀਅਤ ਕਰਵਾਈ ਜਾਵੇ । ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿਚ ਫੈਕਲੋਰ ਦੇ ਅਲਗ ਵਿਭਾਗ ਖੋਹਲੇ ਜਾਣ, ਕਿਉਂਕਿ ਫੈਕਠੋਰ ਪ੍ਰੋਟੋ-ਲਿਟਰੇਡਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 

੪. ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਜਿਥੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਫ਼ੀ ਤਾਦਾਦ ਵਿਚ ਵਸੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰਸੇ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਕਲਚਰਲ ਸੈਂਟਰ ਖੋਲ੍ਹੇ ਜਾਣ। 

ਪੰਜਾਬੀ ਕੌਮੀਅਤ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਖ ਵਖ ਮਹਰਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵਿਚ ਸਾਡੀ ਜ਼ਬਾਨ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਏਕਤਾ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਸਿੰਬਲ ਅਪਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਅਤੀਤ, ਵਰਤਮਾਨ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਵਿਰਸੇ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਆਈਡੈਂਟਿਟੀ ਤੇ ਚੋਰ ਦੇਣ । ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਤੀ ਸਮੱਸਿਆ ਪਟਰਾਸ਼ਾ ਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਕੌਮੀਅਰ ਪੁਰਾਣੀ ਹੁੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਵੀ ਕਈ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਨਵੀਂ ਹੈ। ਪੁਰਣੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਕਈ ਸਿੱਬਲ ਦਿਤੇ ਹਨ । ਸਵਾਲ ਨਵੇਂ ਸੰਦਰਤ ਵਿਚ ਪੁਰਾਣੇ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਅਰਥਪੂਰਣ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਤੀਕ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ “ਆਰੀਆਂ ਦੀ ਐਲਾਦ” ਕਰਨ ਦੇ ਕਈ ਜਤਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਦਿਹ ਕੰਜੇਪਣ ਜਿਤਨਾ ਨਸਲਵਾਦੀ ਹੈ ਇਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਅਸੀਂ ਨਾਜ਼ੀਵਾਦ ਦੀ ਇਲਸਟੀ ਨਾਲ ਹੋਈ ਤਬਾਹੀ ਵਿਚ ਦੇਖ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ । “ਆਹੀਆ” ਨਾ ਦੀ ਕਦੀ ਨਸਲ ਨਹੀਂ । ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਐਸਤ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਦੇ ਮਹਮ ਰੰਗ ਰੂਪ ਅਤੇ ਸਾਈਜ਼ ਦਾ ਖਾਸ ਸਾਰਾ ਨਹੀਂ ਉਮੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਬੀਅਰ ਨੂੰ ਵੀ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਮਜਹਬ ਜਾਂ ਨਸਲ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਸਿੰਬਲ ਉਸ ਦੇ ਕਲਚਰਲ ਵਿਰਸੇ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਜਬਾਨ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਸਭ ਰੰਗਾਂ ਅਤੇ ਮਹਬਾਂ ਦੇ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਜਾਂ ਪ੍ਰਧਾਨੀ-ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਇਸ ਬੋਲੀ ਦੀ ਬਣਤਰ ਨੂੰ ਵਿਤਾਰਨਾ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਵਿਚ ਮਿਲਾਵਟ ਕਰਨਾ ਹੋ। ਹਰ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਇਤਨੀ ਆਪਣੇ ਸੁਭਾ ਅਤੇ ਲੋਡ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਨਵੇਂ ਸ਼ਬਦ ਘੜਨ ਜੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਬੇਲੀ ਨੂੰ ਸੁਧ ਬਣਾਉਣਾ ਉਸ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਕੱਟਣਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਸਿਸਟ ਵਰਗ ਦੇ ਕੰਮ ਆ ਸਕਦੀ ਹੈ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਦੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ । ਹਰ ਬੋਲੀ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਬੇਤਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਸੋਚਣ ਅਤੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਦੇ ਖਾਸ ਨਮੂਨੇ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਕਰਣ, ਅਰਥੀ ਜਾਂ ਰਮੀਕਰਣ ਨਾਲ ਦਾ ਸਿਤਵ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਮੂਨਿਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚੇਗਾ ਬਲਕਿ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਕਮਿਊਨੀਕੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਜਾਇਲਾਗ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਕੰਧਾਂ ਖੜੀਆਂ ਦੇ ਜਾਣਗੀਆਂ । ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਇਹ ਦਹਾਕਾ ਕੰਧਾਂ ਚਾਹੁਣ ਦਾ ਹੈ, ਕੰਧਾਂ ਖੜੀਆਂ ਕਰਨ ਦਾ ਨਹੀਂ । 

 

Credit – ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਵਿਜੇ ਦੌਹਾਨ